Miqrasiya: sosial hadisələr və nəzəri prinsiplər kimi

Tarixçilərin fikirlərinə görə ibtidai insanlar yeni dünyanı kəşf etmək üçün  adətən şərqdən gəlir və yerləşmək üçün qərbə yönəlirlər. İlk köçəri ovçular da məhz eramızdan 400 000 il əvvəl Orta Paleolit dövründə Şərqi Afrikadan o vaxtlar hələ insan izi olmayan Avropaya Orta Şərqdən keçərək gəlmişlər. İlk insan Günəşin dövretmə istiqamətini istiqamət götürərək Asiyanın qərbindəki torpaqlara qədər yerləşmişdi. Eramızdan qabaq III əsrdən etibarən Asiyanın səhralarından Avropaya hind-avropalıların köçü başlayır. Yeni tarixi araşdırmalar sübut etməyə çalışır ki, bütün millətlər mühacir axınları zamanı müxtəlif əhalinin sürətli qarışığından əmələ gəlmiş, formalaşmış və dövrlərdən asılı olaraq bu proses sürətli və ya asta templə davam etmişdir. Məsələn, bizim eranın IV əsrindən VII əsrə qədər olan işğallar insanların yerdəyişməsini daha da sürətləndirdi və eləcə də Roma imperiyasının süqutu zamanı mədəni və sosial mənzərəni tamamilə dağıtdı. Digər bir misal kimi fars və bizans dünyalarının ərəb mədəniyyətinə (VIII-XIII əsrlər) olan təsirlərini göstərə bilərik.

Müasir mühacirət avropalıların Amerika qitəsinə köçü ilə səciyyələnir. Minlərlə insan axını “yeni həyat” axtarışı ilə yad məkana axışır. Bu köçün cəmiyyət üçün müxtəlif səbəbləri var. Belə ki, burada söhbət təşkil edilmiş surətdə və ya kölə, eləcə də iş və pul qazanmaq üçün mühacirət edənlərdən gedir.

Bu gün mühacirətin baş vermə səbəbləri bir sıra məsələlərdən qaynaqlandığını ortaya çıxarır ki, bunlardan biz iqtisadi, demoqrafik, siyasi və s. göstərə bilərik. Rəqəmlərə nəzər saldıqda aydın görünür ki, hər il bir milyondan artıq insan öz ölkəsini müxtəlif səbəblərə görə, əsasən də iqtisadi çətinliyə görə tərk edir. Bir o qədər də insan sığınacaq almaq üçün çalışır. Dünya ölkəsinin 125 milyon nəfəri doğulduğu ölkə hüdudlarından kənarda yaşayır. Bu rəqəmlər dünya əhalisinin təxminən 2,5%-i təşkil edir. İmmiqrasiya siyasətini araşdıran fransalı tədqiqtçı Maxime Tandonnet özünün “Miqrasiya geosiyasəti. Sərhədlərin böhranı” adlı kitabında mühacirətin səbəblərini araşdırarkən mühacirləin nəyə görə varlı ölkələrə üz tutmaqlarının bir neçə səbəbi vurğulayır[1]:

İqtisadi mühacirət - əsasən 15-30 yaş arası kişi və qadınları əhatə edir ki, bu səbəbə görə xaricə üz tutanların 60%-i təşkil edir.

Kütləvi mühacirət – ölkədə siyasi stabilliyin pozulması, vətəndaş və ya etnik müharibələrin baş verməsi nəticəsində əhalinin 20%-dən 30%-dək köçetməsidir.

Ziyalı təbəqənin mühacirətı – yüksək təhsil almış müəllim, həkim, mühəndis və s. təbəqəyə aiddir ki, 1990-cı illərdən bu səbəb 20%-ə qədər insana aid edilir.

Maxime Tandonnet eyni kitabında mühaciratı siyasi cəhətdən analiz edərkən üç model təklif edir:

1) Əhalinin köç edərək yerləşməsi. Əsasən üç qərb ölkəsini (ABŞ, Kanada, Avstraliya) əhatə edir və bu, əsasən immiqrasiyanın gələcəyini və dinamizmini tərənnüm edir.

2) İmmiqrasiya hüququ (Cenevrə Konvensiyası 1951)[2]. Bu model birincidən çox fərqlənir və daha çox insanlar üçün kvota tələb etməyən Avropa mühacirətinə aiddir. Belə ki, əsrlər boyu avropalılar özləri işğal və köçlərin səbəbkarı idilər. İndi isə həmin avropalılar öz torpaqlarında yerləşmək üçün miqrantlara qanunlar tətbiq edirlər. Müəllif həmçinin qeyd edir ki, bu gün Qərbi Avropa bu forma mühafizəkar mühacirətdən imtina edir.

3)  Üçüncü növ isə qeyri-stabil mühacirətdir ki, bu əsasən əmək fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Bu mühacirət növü bütün dünya sakinlərinin mühacirəti ilə bağlıdır ki, bu halda mühacirlər uzun müddətli oturum sənədlərinə ümid bəsləyə bilməz və yerləşdiyi ölkədən iş müqavilələrinin müddətinədək çox oturum haqqında icazə ala bilməz.

Fransız cəmiyyətin üçün mühacir sözünün semantik inkişafı çoxmənalıdır. 1960-cı illərdən bəri yadellilərə müxtəlif adlar verilmişdir. Fransızların daha çox işlətdikləri “mühacir” kəlməsi öz ilkin mənasını artıq çoxdan itirmişdir. Belə ki, bu illər ərzində yadelli, xarici və ya mühacir kəlmələri arasında çoxlu məna dəyişməsi baş vermişdir. Fransanın Milli Demoqrafik Təhlillər İnstitutu (İNED), Milli Statistika və İqtisadi Təhlillər İnstitutu (İNSEE), Ali İnteqrasiya Şurasının (HCİ) tədqiqatçıları ilk dəfə 1991-ci ildə “mühacir” və “xarici” sözlərinin mənasına aydınlıq gətirməyi tövsiyyə etmiş və hər iki sözə tərif vermişdirlər:

Xaricilər: Fransada siyahıyaalma zamanı yaşamağa yerləri olan, lakin vətəndaşlıqları olmayanlardır.

Mühacirlər: Fransadan kənarda doğulmuş, lakin vətəndaşlıqları olan fransız və ya xaricidirlər.

          Belə aydın olur ki, xarici bir vətəndaş eyni zamanda mühacir sayıla bilər və ya hər hansı bir müacir heç də xarici vətəndaş deyildir. 1992-ci il Ali İnteqrasiya Şurası mühacir sözünün mənasına aydınlıq gətirdi. Mühacir xaricdə hər hansı bir dövlətin ərazisində doğulmuş və hal-hazırda Fransada yaşamaqdadır. Mühacir Fransa vətəndaşlığını almaq hüququna malikdir. Ümumiyyətlə, bütün mühacir edəndərin heç də hamısı xarici deyillər. Fransada doğulmuş xarici, lakin öz əzəli vətəndaşlığını saxlayanlar mühacir sayıla bilməz.

          Hələ Əlcəzair müharibəsi dövründən bəri fransızların dilində işlətdikləri bəzi sözlər, eləcə də “mühacir” sözü məhz xaricdən gəlmişləri adlandırmaq üçün işlənilirdi. Bu məsələ ilə bağlı René Gallissot[3] xatırlayırdı : yada salmaq yerinə düşər ki, biz Şərqi Avropa yəhudilərininin seçilməsi üçün onlari metiklər[4] adlandırırdıq. Bundan sonra isə biz əlcəzairləri fransız kimi çağirmağa cürət etmədiyimizdən mühacir sözünü icad etdik.

          Emigrare latın sözü olub “başqa yerə köçmək” anlamına gəlir. Ərəb dilində işlənən hajr kəlməsi “bir yerdən digər yerə getmək” mənasını verir. Eramızın 622-ci ilində bu kəlmə Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə getməsi ilə digər müsəlmanların da onun dalınca getməsi ilə izah olunurdu. 1960-cı illərdə işlənməyə başlanmış işçi mühacir söz birləşməsi artıq 1980-cı illərin ortalarında işlənən mühacir sözünündən fərqlənirdi. Belə ki, işçi adı ilə Fransaya üz tutmuş mühacirlər yerli fəhlələrdən fərqli olaraq iş yekunlaşandan sonra öz vətənlərinə qayıdırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, mühacir kəlməsi həmin dövr üçün cinsindən və yaşından asılı olmayaraq bütün işçi təbəqəsinə şamil edilirdi. Eyni vəziyyət Almaniyada qastarbayter kəlməsinin işlənməsi ilə bağlıdır. Hətta 70-ci illərdə əsasən türklər və yunanlardan təşkil olunan işçi qastarbayterlər rotasiya yolu ilə Alman dövləti ilə müqavilələr bağlayır və müqaviləsi başa çatdıqdan sonra vətənlərinə qayıdırdılar. Eyni kəlmə rus dilində də işlənməkdədir. Belə ki, rus dilindəki мухаджир kəlməsi XVIII-XX əsrlərdə müsəlmanların Osmanlı imperiyası hüdudarına sığınmaqları ilə səciyyələnir.

          Bu dövrdə digər bir termin miqrant (köçəri) kəlməsi işlənirlirdi ki, bu da xarici, yadelli kəlmələrini bədii dildə işlətməmək üçün, eləcə də daha çox neytrallığı saxlamaq məqsədilə və statistik sənədlərdə, hüquqi mətnlərdə və digər rəsmi qaydada istifadə edilirdi[5]. Daha bir maraqlı məlumat Encyclopedia Universalis-in 1984-cü ildə dərc olunmuş ikinci nəşrində mühacir sözünə verdiyi izah idi. Belə ki, miqrant kəlməsi isə yalnız 1968-1975-ci illərdəki I nəşrində öz izahını tapmışdır. Misal üçün, Encyclopedia Universalis-in 1984-cü ildə II və 1988-ci ildəki III nəşrlərində mühacir sözünə verilmiş izaha nəzər yetirmək maraqlı olardı:

Mühacir - yola düşmə, ölkə, qarşılanma, qayıdış, mühacirat (1984)

          Mühacir - hüquq, vətəndaşlıq, sığınacaq, inteqrasiya, sığınacaq istəmək (1988)

        İnkişaf edən bu günümüzdə mühacirata olan tələb və qaydalar, eləcə də münasibət də dəyişmişdir. Əgər yaxın 50 ildə miqrqsiya deyəndə insanların başqa dünyaya iş axtarmaq, köç etmək, daha sakit həyat seçmək məsələsi dururdusa, bu gün bura beyin axını (brain drain), iqlim və ekoloji çirkliliyə görə də mühacir edənlərə az rast gəlinmir.

Ədəbiyyat 

1. Vahidov F. Q., Ağayev T. B. Sosiologiya. Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Bakı: «Təknur» nəşriyyatı, 2008, 334 s. 

2. GALLISSOT René (2007), Algérie: Engagements Sociaux Et Question Nationale - De La Colonisation À L'indépendance De 1830 À 1962, Paris, De L'atelier.

3. BONNAFOUS Simone (1991), L’immigration prise aux mots, Paris, Kimé. 4.  MESPOULET Martine (2007), La « renaissance » de la sociologie en URSS (1958-1972), Revue d'Histoire des Sciences Humaines 1/2007 (n° 16), p. 57-86. 

5. ЯДOВ Владимир (1998), Социология в России, Москва, Издательство Института социологии РАН. 

6. TANDONNET Maxime (2007), Géopolitique des migrations. La crise des frontières, Paris, Ellipses Marketing. 

7.  Vazeh ASGAROV (2013), L'immigration des Azerbaïdjanais, PAF, 425 p. 

VAZEH