Strasburq Universitetinin

Doktoru

                                                                

                                                                                                                Əmrin nömrəsi

1725

Namizədin adı: Vazeh Əskərov

Dissertasiya işinin adı: AZƏRBAYCANLILARIN FRANSAYA İMMİQRASİYASI. Tarix və Perspektivlər

Müdafiə şürasının tərkibi:

Elmi rəhbər

S. de Tapia

Rəsmi opponentlər:

P. Dumont

S. Seyidov

D. Francfort

Müdafiə şürasının digər üzvü:

A.      Məmmədov

Müdafiə şürasının rəhbəri:   Pr. Didier Francfort

Müdafiyənin tarixi:     12/11/2012

İxtisas:                                     Müasir Tarix

Müdafiyənin hesabatı

(müdafiə şürasının sədri tərəfindən digər üzvlərin də rəyi göstərilməklə)

                                                                                                                 

1.      ÜMUMİ QİYMƏTLƏNDİRMƏ

	Yaxşı	Çox-Yaxşı	Əla	Fərqlənmə
Elmi səviyyəsi			(+)
İşin yazı keyfiyyəti		(+)
İşin şifahi təqdim olunması			(+)
Müzakirələrdə fəallıq			(+)

Strasburq Universitetinin 4 fevral 2009-cu il tarixli Elmi Şuranın qərarına əsasən, müdafiə olunmuş işlər üzrə, Universitet tərəfindən “yaxşı - çox yaxşı - əla - fərqlənmə” kimi qiymətlər qeyd olunmur.

2.      ELMİ VƏ PEDOAOJİ SƏVİYYƏ

Müdafiə ərzində dissertantın elmi mədəniyyətini, etdiyi məruzənin keyfiyyətini, onun müzakirəyə açıq olmasını və innovativ potensialını necə qiymətləndirməyi qeyd etməyiniz xahiş olnur.

12 noyabr Strasburq Universitetində təşkil olunmuş Şura auditoriya qarşısında professor D.Francfortun (Lorranie Universiteti) sədrliyi ilə Vazeh Əskərovun dissertasiya işinin müdafiəsinə toplaşmışdılar. Elmi rəhbər S. de Tapia (CNRS) dissertasiya işinin sosial elmlər üzrə Fransada mühacirət tarixi mövzusunda olduğunu qeyd etdi. Öz aydın və dəqiq çıxışı ilə dissertant işini xronoloji ardıcıllıqla təqdim etdi. Dəqiq məntiqi ardıcıllıq ilə müxtəlif zəngin mənbələrdən, eləcə də orijinal üslubdan istifadə edərək XIX əsrdən etibarən müxtəlif rejimlərin hakimiyyətini izah edir. Prof. P.Dumont isə öz növbəsində dissertasiya işinin mövzusu ilə adına diqqət çəkərək, işin çox maraqlı və cəlbedici olduğunu, dissertantın isə fransız dilində belə gözəl üslubda iş yazdığına görə öz minnətdarlığını bildirdi. Sonra isə söz Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, AŞPA-da Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri professor S.Seyidova verildi. 12 noyabr Strasburq Universitetində təşkil olunmuş Şura auditoriya qarşısında professor D.Francfort (Lorranie Universiteti) sədrliyi ilə Vazeh Əskərovun dissertasiya işinin müdafiəsinə toplaşmışdılar. Elmi rəhbər S. de Tapia (CNRS) dissertasiya işinin sosial elmlər üzrə Fransada mühacirət tarixi mövzusunda olduğunu qeyd etdi. Öz aydın və dəqiq çıxışı ilə dissertant işini xronoloji ardıcıllıqla təqdim etdi. Dəqiq məntiqi ardıcıllıq ilə müxtəlif zəngin mənbələrdən, eləcə də orijinal üslubdan istifadə edərək XIX əsrdən etibarən müxtəlif rejimlərin hakimiyyətini izah edir. Prof. P.Dumont isə öz növbəsində dissertasiya işinin mövzusu ilə adına diqqət çəkərək, işin çox maraqlı və cəlbedici olduğunu, dissertantın isə fransız dilində belə gözəl üslubda iş yazdığına görə öz minnətdarlığını bildirdi. Sonra isə söz Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, AŞPA-da Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri professor S.Seyidova verildi. O da öz növbəsində dissertanda və auditoriyaya müraciət edərək dissertasiya işinin onun ölkəsinə aid olduğuna görə böyük əhəmiyyət daşıdığını ifadə etdi. Azərbaycan Respublikasında yeni yaradılmış Niqrasiya Xidməti Nazirliyi fəaliyyət göstərir. Bu nöqteyi nəzərdən bu iş çox mühüm əhəmiyyət daşıyır. Dissertant  Azərbaycan və fransız dilində dərc oluna biləcək bir mövzunu həyata keçirib yazmışdır. Rektor S.Seyidov milli dəyərlərin formalaşması üçün öz mühüm və böyük əhəmiyyət daşıdığını qeyd edir. Bütün deyilənlərə isə dissertant çox inamla cavab verir və lazım sübutlar gətirərək qaldırdığı məsələni uğurla müdafiə edir. V.Əskərov bir tarixçi və öz sahəsini biləb bir insan, eləcə də bir neçə dildə - fransız dili birinci olmaqla sərbəst danışır və ixtisasca coğrafiyaşünas olan elmi rəhbəri ilə müxtəlif sahələr üzrə işləməyi bacardığını sübut edir. Bu notla sədr öz çıxışını bitirir. Prof. Francfort bir daha mühacir ailələrinə həsr olunmuş hissənin nə dərəcədə maraqlı olduğunu bir daha vurğulayır. Dissertasiya işi müxtəlif mühacir axınlarını açıb göstərərkən diqqəti müxtəlif insanları özündə birləşdirən immiqrantların digər ölkələrdə hansı problem ilə üzləşdiklərini bir daha diqqətə çatdırır. Bu dissertasiya bizdə maraqlı yanaşmaları ilə uzaqlara aparır.

Müşavirədən sonra Dissertasiya Şurası dissertantı tarix üzrə Doktor elan edərək onun elm xüsusiyyətlərini və V.Əskərovun çox rahat şəkildə artıq Fransadan Qafqaza qədər uzun bir yol qət edərək mühacir tarixini öyrənən bir ekspert kimi səciyyələndirir. Ekspertiza onu bu sahəni bilən bir mütəxəssis kimi təqdim etməkdə əmindir.  

Strasburq, 12/11/12

Sədr:                                                                         Şura üzvləri

Miqrasiya: sosial hadisələr və nəzəri prinsiplər kimi

Tarixçilərin fikirlərinə görə ibtidai insanlar yeni dünyanı kəşf etmək üçün  adətən şərqdən gəlir və yerləşmək üçün qərbə yönəlirlər. İlk köçəri ovçular da məhz eramızdan 400 000 il əvvəl Orta Paleolit dövründə Şərqi Afrikadan o vaxtlar hələ insan izi olmayan Avropaya Orta Şərqdən keçərək gəlmişlər. İlk insan Günəşin dövretmə istiqamətini istiqamət götürərək Asiyanın qərbindəki torpaqlara qədər yerləşmişdi. Eramızdan qabaq III əsrdən etibarən Asiyanın səhralarından Avropaya hind-avropalıların köçü başlayır. Yeni tarixi araşdırmalar sübut etməyə çalışır ki, bütün millətlər mühacir axınları zamanı müxtəlif əhalinin sürətli qarışığından əmələ gəlmiş, formalaşmış və dövrlərdən asılı olaraq bu proses sürətli və ya asta templə davam etmişdir. Məsələn, bizim eranın IV əsrindən VII əsrə qədər olan işğallar insanların yerdəyişməsini daha da sürətləndirdi və eləcə də Roma imperiyasının süqutu zamanı mədəni və sosial mənzərəni tamamilə dağıtdı. Digər bir misal kimi fars və bizans dünyalarının ərəb mədəniyyətinə (VIII-XIII əsrlər) olan təsirlərini göstərə bilərik.

Müasir mühacirət avropalıların Amerika qitəsinə köçü ilə səciyyələnir. Minlərlə insan axını “yeni həyat” axtarışı ilə yad məkana axışır. Bu köçün cəmiyyət üçün müxtəlif səbəbləri var. Belə ki, burada söhbət təşkil edilmiş surətdə və ya kölə, eləcə də iş və pul qazanmaq üçün mühacirət edənlərdən gedir.

Bu gün mühacirətin baş vermə səbəbləri bir sıra məsələlərdən qaynaqlandığını ortaya çıxarır ki, bunlardan biz iqtisadi, demoqrafik, siyasi və s. göstərə bilərik. Rəqəmlərə nəzər saldıqda aydın görünür ki, hər il bir milyondan artıq insan öz ölkəsini müxtəlif səbəblərə görə, əsasən də iqtisadi çətinliyə görə tərk edir. Bir o qədər də insan sığınacaq almaq üçün çalışır. Dünya ölkəsinin 125 milyon nəfəri doğulduğu ölkə hüdudlarından kənarda yaşayır. Bu rəqəmlər dünya əhalisinin təxminən 2,5%-i təşkil edir. İmmiqrasiya siyasətini araşdıran fransalı tədqiqtçı Maxime Tandonnet özünün “Miqrasiya geosiyasəti. Sərhədlərin böhranı” adlı kitabında mühacirətin səbəblərini araşdırarkən mühacirləin nəyə görə varlı ölkələrə üz tutmaqlarının bir neçə səbəbi vurğulayır[1]:

İqtisadi mühacirət - əsasən 15-30 yaş arası kişi və qadınları əhatə edir ki, bu səbəbə görə xaricə üz tutanların 60%-i təşkil edir.

Kütləvi mühacirət – ölkədə siyasi stabilliyin pozulması, vətəndaş və ya etnik müharibələrin baş verməsi nəticəsində əhalinin 20%-dən 30%-dək köçetməsidir.

Ziyalı təbəqənin mühacirətı – yüksək təhsil almış müəllim, həkim, mühəndis və s. təbəqəyə aiddir ki, 1990-cı illərdən bu səbəb 20%-ə qədər insana aid edilir.

Maxime Tandonnet eyni kitabında mühaciratı siyasi cəhətdən analiz edərkən üç model təklif edir:

1) Əhalinin köç edərək yerləşməsi. Əsasən üç qərb ölkəsini (ABŞ, Kanada, Avstraliya) əhatə edir və bu, əsasən immiqrasiyanın gələcəyini və dinamizmini tərənnüm edir.

2) İmmiqrasiya hüququ (Cenevrə Konvensiyası 1951)[2]. Bu model birincidən çox fərqlənir və daha çox insanlar üçün kvota tələb etməyən Avropa mühacirətinə aiddir. Belə ki, əsrlər boyu avropalılar özləri işğal və köçlərin səbəbkarı idilər. İndi isə həmin avropalılar öz torpaqlarında yerləşmək üçün miqrantlara qanunlar tətbiq edirlər. Müəllif həmçinin qeyd edir ki, bu gün Qərbi Avropa bu forma mühafizəkar mühacirətdən imtina edir.

3)  Üçüncü növ isə qeyri-stabil mühacirətdir ki, bu əsasən əmək fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Bu mühacirət növü bütün dünya sakinlərinin mühacirəti ilə bağlıdır ki, bu halda mühacirlər uzun müddətli oturum sənədlərinə ümid bəsləyə bilməz və yerləşdiyi ölkədən iş müqavilələrinin müddətinədək çox oturum haqqında icazə ala bilməz.

Fransız cəmiyyətin üçün mühacir sözünün semantik inkişafı çoxmənalıdır. 1960-cı illərdən bəri yadellilərə müxtəlif adlar verilmişdir. Fransızların daha çox işlətdikləri “mühacir” kəlməsi öz ilkin mənasını artıq çoxdan itirmişdir. Belə ki, bu illər ərzində yadelli, xarici və ya mühacir kəlmələri arasında çoxlu məna dəyişməsi baş vermişdir. Fransanın Milli Demoqrafik Təhlillər İnstitutu (İNED), Milli Statistika və İqtisadi Təhlillər İnstitutu (İNSEE), Ali İnteqrasiya Şurasının (HCİ) tədqiqatçıları ilk dəfə 1991-ci ildə “mühacir” və “xarici” sözlərinin mənasına aydınlıq gətirməyi tövsiyyə etmiş və hər iki sözə tərif vermişdirlər:

Xaricilər: Fransada siyahıyaalma zamanı yaşamağa yerləri olan, lakin vətəndaşlıqları olmayanlardır.

Mühacirlər: Fransadan kənarda doğulmuş, lakin vətəndaşlıqları olan fransız və ya xaricidirlər.

          Belə aydın olur ki, xarici bir vətəndaş eyni zamanda mühacir sayıla bilər və ya hər hansı bir müacir heç də xarici vətəndaş deyildir. 1992-ci il Ali İnteqrasiya Şurası mühacir sözünün mənasına aydınlıq gətirdi. Mühacir xaricdə hər hansı bir dövlətin ərazisində doğulmuş və hal-hazırda Fransada yaşamaqdadır. Mühacir Fransa vətəndaşlığını almaq hüququna malikdir. Ümumiyyətlə, bütün mühacir edəndərin heç də hamısı xarici deyillər. Fransada doğulmuş xarici, lakin öz əzəli vətəndaşlığını saxlayanlar mühacir sayıla bilməz.

          Hələ Əlcəzair müharibəsi dövründən bəri fransızların dilində işlətdikləri bəzi sözlər, eləcə də “mühacir” sözü məhz xaricdən gəlmişləri adlandırmaq üçün işlənilirdi. Bu məsələ ilə bağlı René Gallissot[3] xatırlayırdı : yada salmaq yerinə düşər ki, biz Şərqi Avropa yəhudilərininin seçilməsi üçün onlari metiklər[4] adlandırırdıq. Bundan sonra isə biz əlcəzairləri fransız kimi çağirmağa cürət etmədiyimizdən mühacir sözünü icad etdik.

          Emigrare latın sözü olub “başqa yerə köçmək” anlamına gəlir. Ərəb dilində işlənən hajr kəlməsi “bir yerdən digər yerə getmək” mənasını verir. Eramızın 622-ci ilində bu kəlmə Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə getməsi ilə digər müsəlmanların da onun dalınca getməsi ilə izah olunurdu. 1960-cı illərdə işlənməyə başlanmış işçi mühacir söz birləşməsi artıq 1980-cı illərin ortalarında işlənən mühacir sözünündən fərqlənirdi. Belə ki, işçi adı ilə Fransaya üz tutmuş mühacirlər yerli fəhlələrdən fərqli olaraq iş yekunlaşandan sonra öz vətənlərinə qayıdırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, mühacir kəlməsi həmin dövr üçün cinsindən və yaşından asılı olmayaraq bütün işçi təbəqəsinə şamil edilirdi. Eyni vəziyyət Almaniyada qastarbayter kəlməsinin işlənməsi ilə bağlıdır. Hətta 70-ci illərdə əsasən türklər və yunanlardan təşkil olunan işçi qastarbayterlər rotasiya yolu ilə Alman dövləti ilə müqavilələr bağlayır və müqaviləsi başa çatdıqdan sonra vətənlərinə qayıdırdılar. Eyni kəlmə rus dilində də işlənməkdədir. Belə ki, rus dilindəki мухаджир kəlməsi XVIII-XX əsrlərdə müsəlmanların Osmanlı imperiyası hüdudarına sığınmaqları ilə səciyyələnir.

          Bu dövrdə digər bir termin miqrant (köçəri) kəlməsi işlənirlirdi ki, bu da xarici, yadelli kəlmələrini bədii dildə işlətməmək üçün, eləcə də daha çox neytrallığı saxlamaq məqsədilə və statistik sənədlərdə, hüquqi mətnlərdə və digər rəsmi qaydada istifadə edilirdi[5]. Daha bir maraqlı məlumat Encyclopedia Universalis-in 1984-cü ildə dərc olunmuş ikinci nəşrində mühacir sözünə verdiyi izah idi. Belə ki, miqrant kəlməsi isə yalnız 1968-1975-ci illərdəki I nəşrində öz izahını tapmışdır. Misal üçün, Encyclopedia Universalis-in 1984-cü ildə II və 1988-ci ildəki III nəşrlərində mühacir sözünə verilmiş izaha nəzər yetirmək maraqlı olardı:

Mühacir - yola düşmə, ölkə, qarşılanma, qayıdış, mühacirat (1984)

          Mühacir - hüquq, vətəndaşlıq, sığınacaq, inteqrasiya, sığınacaq istəmək (1988)

        İnkişaf edən bu günümüzdə mühacirata olan tələb və qaydalar, eləcə də münasibət də dəyişmişdir. Əgər yaxın 50 ildə miqrqsiya deyəndə insanların başqa dünyaya iş axtarmaq, köç etmək, daha sakit həyat seçmək məsələsi dururdusa, bu gün bura beyin axını (brain drain), iqlim və ekoloji çirkliliyə görə də mühacir edənlərə az rast gəlinmir.

Ədəbiyyat 

1. Vahidov F. Q., Ağayev T. B. Sosiologiya. Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Bakı: «Təknur» nəşriyyatı, 2008, 334 s. 

2. GALLISSOT René (2007), Algérie: Engagements Sociaux Et Question Nationale - De La Colonisation À L'indépendance De 1830 À 1962, Paris, De L'atelier.

3. BONNAFOUS Simone (1991), L’immigration prise aux mots, Paris, Kimé. 4.  MESPOULET Martine (2007), La « renaissance » de la sociologie en URSS (1958-1972), Revue d'Histoire des Sciences Humaines 1/2007 (n° 16), p. 57-86. 

5. ЯДOВ Владимир (1998), Социология в России, Москва, Издательство Института социологии РАН. 

6. TANDONNET Maxime (2007), Géopolitique des migrations. La crise des frontières, Paris, Ellipses Marketing. 

7.  Vazeh ASGAROV (2013), L'immigration des Azerbaïdjanais, PAF, 425 p. 

VAZEH

Azərbaycan Dillər Universiteti

Dr. V.E.Əskərov

vazeh.asgarov@adu.edu.az

Azərbaycanda sosioloji fikirlər və miqrasiya məsələləri

Açar sözlər: sosiologiya,miqrasiya, mühacirət, əhalinin köçü, inteqrasiya, tarix,

Keywords: sociology, migration, immigration,  population movement, integration, history, 

Ключевые слова: социология, миграция, иммиграция, движение населения, интеграция,       история

XIX əsrdə cəmiyyətdəki müxtəlifliyi öyrənən yeni bir sahənin meydana gəlməsi sosiologiya sözünün yaranmasına və onun bir elm kimi öyrənilməsinə gətirib çıxartdı. Dahi mütəfikkir və tarixçilərdən Platonun, Aristotelin, Heredotun, Ksenefonun miras qoyduğu zəngin məlumatlar eramızdan əvvəl V əsrdə misirliləri maraqlandırmağa başlamışdır. İslam mədəniyyətində İbn Xaldunun “Müqəddimə” və ya “Bəşəri tarixə giriş” əsəri ərəb xilafətinin yaranmasının və tənəzzülə uğramasının səbəblərini araşdıraraq tarixdə sosial məsələləri onun tarixini, fəlsəfəsini və mədəniyyətini öyrənən ilk əsər kimi qalmışdır.  Sosiologiyanın ilk “cücərtiləri” VIII əsrdə İssak Nyutonun və digərlərinin fiziki sosiologiyanın dünya ilə təzahürünün əlaqələrinə yönəlməsi ilə hiss olunmağa başladı.

Məhz XIX əsri sosiologiyanın yaranışı tarixi hesab etmək olar. Lakin buna baxmayaraq, Azərbaycanda sosioloji fikirlərə artıq qədim zamanlardan rast gəlmək olur. Belə ki, Avestada yaxşı ilə pisin, xeyir və şərin müqavimətini əks etdirən, eləcə də düzgün cəmiyyətin formalaşması üçün müsbət ideyaları özündə ehtiva edən səhnələrə rast gəlinir. Nizami Gəncəvi, Siracəddin Urməvi, Nəsrəddin Tusi öz əsərlərində hüquqi münasibətə, dövlət idarəçiliyi, ailə məsələlərinə geniş yer aryırırdılar. Məsələn, Urməviyə görə cəmiyyət insan orqaniziminə bənzəyir və onun idarəçiliyi başçıdan asılıdır. XIX əsrin əvvəllərində M.F.Axundov və A.Bakıxanov öz əsərlərində ictimaiyyətə sosioloji məsələlərdən bəhs edir. Daha sonralar biz Məhəmməd Hadinin, Hüseyn Cavidin, Abdulla Şaiqin yazılarında sosioloji problemlərə müraciətləri görürük. XX əsrin əvvəlləri öz ictimai fəaliyyətləri ilə dahi M.Ə. Rəsulzadə, Ə. Hüseynzadə, Ə. Ağaoğlu, Ü. Hacıbəyov və s. yeni cəmiyyətin qurulmasında (ADR) böyük rol oynamışlar.

Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi ilə elmin sosial fikirlərə olan münasibəti də dəyişdi və Sosiologiya elmi burjua təbəqəsinə aid edildiyinə görə cəmiyyətdə qadağan olundu. 20-ci illərin əvvəllərində universitetlərdə və akademiyalarda Sosiologiya sosial elmlərlə birləşdirilərək “İctimaiyyət elmi” adı altında tədris olunmağa başladı. 1924-cü ildən etibarən SSR-i ərazisində Sosiologiya bir elm kimi ləğv olundu və Sosiologiya sözünün də işlənməsi qadağan olundu[1].

II Dünya müharibəsindən sonra cəmiyyətin sosioloji nöqteyi-nəzərindən öyrənilməsi yenidən gündəmə gəldi və 1950-ci illərdən etibarən cəmiyyətin hüquqi vəziyyətinin öyrəniliməsi yenidən sosiologiyaya bir çağırış etmiş oldu. 1960-cı illərin əvvəllərindən sosiologiyanın “itirilmiş hüququ” bərpa olunmağa başladı. Bu dövr SSRİ-nin bir çox universitetlərində və Elmlər Akademiyalarında müxtəlif institutların yaranmasının şahidi oluruq. Eyni zamanda qeyri-rəsmi olaraq ziyalılar arasında aparılmış tədqiqatların da əsaslı surətdə tədqiq edilməsi üçün zəmin yarandı. Digər tərəfdən bu proresin əsas səbəblərindən biri kimi Sovet məkanında yaşayan müxtəlif xalqların və eləcə də, millətlərarası münasibətlərin olması da əsas şərtlərdən sayılır, bu prosesi daha da gündəmə gətirirdi. Belə ki, SSRİ çoxmillətli bir dövlət olmaqla əhalisinin 45%-ni qeyri-ruslar təşkil edirdi[2].

La création de l'Association soviétique de sociologie en juin 1958 par un décret du Présidium de l'Académie des sciences de l'URSS constitua un pas important.

Qeyd etmək vacibdir ki, Nikita Xruşovun məhz Kommunist partiyasının 1956-cı ildəki XX iclasında etdiyi çıxışından sonra cəmiyyətdə olan sosial problemlərə münasibət deyişməyə başladı. N. Xruşov öz nitqində Stalinin cinayətlərini pisləyərək bəzi sosial elmləri Stalin ehkamından azad etmiş olur. Bu dəyişikliklə 1958-ci ilin iyun ayında SSRİ Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin qərarına əsasən Sovet Sosiologiya assosiyasiyası yaradıldı. Lakin buna baxmayaraq, kommunist partiyası yenə də sosiologiyaya maraqlı olanları öz nəzarətində saxlayır. Sosioloqların əsas axtarış predmeti də məhz marksist-leninist ideyaların öyrənilməsinə köklənir. 1964-cü ildə SSRİ məkanında ilk dəfə bütün respublikaların sosial elmlər üzrə tədqiqatçılarının konfransı təşkil olunur. Tezliklə sosiologiya ixtisasının beynəlxalq aləmə cıxışı  üçün zəmin yaranır. 1966-cı il isə Sovet sosioloqları ilk dəfə Evianda (Fransa) baş tutmuş VI beynəlxalq sosioji konqresdə iştirak edirlər.

Bu hadisədən sonra Azərbaycanda da Sosiologiya elminə yeni maraq müşahidə olunur və ilk dəfə olaraq 1968-ci ildə C.T. Əhmədlinin, V.Ə. Paşayevin “Burjua sosiologiyanın tənqidi”, 1972 C.T.Əhmədli və J.Sogomonovun “Sosiologiyaya dair söhbətlər” adlı kitabları işıq üzü görür. Bu iki əsər ilə Azərbaycan oxucusu Sosiologiyanın bir sıra vacib problemləri ilə, eləcə də sosioloji biliklərin müxtəlif səviyyələri ilə yığcam şəkildə tanış olur və bundan sonra daha geniş formatda sosioloji tədqiqatlar aparmağa maraq göstərir. Bu dövrün sosioloji baxışları bəzi ideoloji ehkamlardan azad olmasa da, gələcəkdə bu sahədə tədqiqatların aparılmasına geniş istiqamət vermişdi.

1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra sosial elmlərin o cümlədən sosiologiyanın da bir elm kimi formalaşmasına, eləcə də azərbaycanlı sosioloqların bu elmin yeni struktur və mexanizmlərini işləyib hazırlamaqları üçün təkan oldu. Hal-hazırda Bakı Dövlət Universitetinin Sosial elmlər və psixologiya fakültəsində sosiologiya ixtisası üzrə kadrlar hazırlanır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Siyasi Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunda «Sosiologiya və sosial psixologiya» şöbəsi fəaliyyət göstərir. 

Miqrasiya: sosial hadisələr və nəzəri prinsiplər kimi

Tarixçilərin fikirlərinə görə ibtidai insanlar yeni dünyanı kəşf etmək üçün  adətən şərqdən gəlir və yerləşmək üçün qərbə yönəlirlər. İlk köçəri ovçular da məhz eramızdan 400 000 il əvvəl Orta Paleolit dövründə Şərqi Afrikadan o vaxtlar hələ insan izi olmayan Avropaya Orta Şərqdən keçərək gəlmişlər. İlk insan Günəşin dövretmə istiqamətini istiqamət götürərək Asiyanın qərbindəki torpaqlara qədər yerləşmişdi. Eramızdan qabaq III əsrdən etibarən Asiyanın səhralarından Avropaya hind-avropalıların köçü başlayır. Yeni tarixi araşdırmalar sübut etməyə çalışır ki, bütün millətlər mühacir axınları zamanı müxtəlif əhalinin sürətli qarışığından əmələ gəlmiş, formalaşmış və dövrlərdən asılı olaraq bu proses sürətli və ya asta templə davam etmişdir. Məsələn, bizim eranın IV əsrindən VII əsrə qədər olan işğallar insanların yerdəyişməsini daha da sürətləndirdi və eləcə də Roma imperiyasının süqutu zamanı mədəni və sosial mənzərəni tamamilə dağıtdı. Digər bir misal kimi fars və bizans dünyalarının ərəb mədəniyyətinə (VIII-XIII əsrlər) olan təsirlərini göstərə bilərik.

Müasir mühacirət avropalıların Amerika qitəsinə köçü ilə səciyyələnir. Minlərlə insan axını “yeni həyat” axtarışı ilə yad məkana axışır. Bu köçün cəmiyyət üçün müxtəlif səbəbləri var. Belə ki, burada söhbət təşkil edilmiş surətdə və ya kölə, eləcə də iş və pul qazanmaq üçün mühacirət edənlərdən gedir.

Bu gün mühacirətin baş vermə səbəbləri bir sıra məsələlərdən qaynaqlandığını ortaya çıxarır ki, bunlardan biz iqtisadi, demoqrafik, siyasi və s. göstərə bilərik. Rəqəmlərə nəzər saldıqda aydın görünür ki, hər il bir milyondan artıq insan öz ölkəsini müxtəlif səbəblərə görə, əsasən də iqtisadi çətinliyə görə tərk edir. Bir o qədər də insan sığınacaq almaq üçün çalışır. Dünya ölkəsinin 125 milyon nəfəri doğulduğu ölkə hüdudlarından kənarda yaşayır. Bu rəqəmlər dünya əhalisinin təxminən 2,5%-i təşkil edir. İmmiqrasiya siyasətini araşdıran fransalı tədqiqtçı Maxime Tandonnet özünün “Miqrasiya geosiyasəti. Sərhədlərin böhranı” adlı kitabında mühacirətin səbəblərini araşdırarkən mühacirləin nəyə görə varlı ölkələrə üz tutmaqlarının bir neçə səbəbi vurğulayır[3]:

İqtisadi mühacirət - əsasən 15-30 yaş arası kişi və qadınları əhatə edir ki, bu səbəbə görə xaricə üz tutanların 60%-i təşkil edir.

Kütləvi mühacirət – ölkədə siyasi stabilliyin pozulması, vətəndaş və ya etnik müharibələrin baş verməsi nəticəsində əhalinin 20%-dən 30%-dək köçetməsidir.

Ziyalı təbəqənin mühacirətı – yüksək təhsil almış müəllim, həkim, mühəndis və s. təbəqəyə aiddir ki, 1990-cı illərdən bu səbəb 20%-ə qədər insana aid edilir.

Maxime Tandonnet eyni kitabında mühaciratı siyasi cəhətdən analiz edərkən üç model təklif edir:

   1) Əhalinin köç edərək yerləşməsi. Əsasən üç qərb ölkəsini (ABŞ, Kanada, Avstraliya) əhatə edir və bu, əsasən immiqrasiyanın gələcəyini və dinamizmini tərənnüm edir.

  2) İmmiqrasiya hüququ (Cenevrə Konvensiyası 1951)[4]. Bu model birincidən çox fərqlənir və daha çox insanlar üçün kvota tələb etməyən Avropa mühacirətinə aiddir. Belə ki, əsrlər boyu avropalılar özləri işğal və köçlərin səbəbkarı idilər. İndi isə həmin avropalılar öz torpaqlarında yerləşmək üçün miqrantlara qanunlar tətbiq edirlər. Müəllif həmçinin qeyd edir ki, bu gün Qərbi Avropa bu forma mühafizəkar mühacirətdən imtina edir.

  3)  Üçüncü növ isə qeyri-stabil mühacirətdir ki, bu əsasən əmək fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Bu mühacirət növü bütün dünya sakinlərinin mühacirəti ilə bağlıdır ki, bu halda mühacirlər uzun müddətli oturum sənədlərinə ümid bəsləyə bilməz və yerləşdiyi ölkədən iş müqavilələrinin müddətinədək çox oturum haqqında icazə ala bilməz.

Fransız cəmiyyətin üçün mühacir sözünün semantik inkişafı çoxmənalıdır. 1960-cı illərdən bəri yadellilərə müxtəlif adlar verilmişdir. Fransızların daha çox işlətdikləri “mühacir” kəlməsi öz ilkin mənasını artıq çoxdan itirmişdir. Belə ki, bu illər ərzində yadelli, xarici və ya mühacir kəlmələri arasında çoxlu məna dəyişməsi baş vermişdir. Fransanın Milli Demoqrafik Təhlillər İnstitutu (İNED), Milli Statistika və İqtisadi Təhlillər İnstitutu (İNSEE), Ali İnteqrasiya Şurasının (HCİ) tədqiqatçıları ilk dəfə 1991-ci ildə “mühacir” və “xarici” sözlərinin mənasına aydınlıq gətirməyi tövsiyyə etmiş və hər iki sözə tərif vermişdirlər:

Xaricilər: Fransada siyahıyaalma zamanı yaşamağa yerləri olan, lakin vətəndaşlıqları olmayanlardır.

Mühacirlər: Fransadan kənarda doğulmuş, lakin vətəndaşlıqları olan fransız və ya xaricidirlər.

    Belə aydın olur ki, xarici bir vətəndaş eyni zamanda mühacir sayıla bilər və ya hər hansı bir müacir heç də xarici vətəndaş deyildir. 1992-ci il Ali İnteqrasiya Şurası mühacir sözünün mənasına aydınlıq gətirdi. Mühacir xaricdə hər hansı bir dövlətin ərazisində doğulmuş və hal-hazırda Fransada yaşamaqdadır. Mühacir Fransa vətəndaşlığını almaq hüququna malikdir. Ümumiyyətlə, bütün mühacir edəndərin heç də hamısı xarici deyillər. Fransada doğulmuş xarici, lakin öz əzəli vətəndaşlığını saxlayanlar mühacir sayıla bilməz.

   Hələ Əlcəzair müharibəsi dövründən bəri fransızların dilində işlətdikləri bəzi sözlər, eləcə də “mühacir” sözü məhz xaricdən gəlmişləri adlandırmaq üçün işlənilirdi. Bu məsələ ilə bağlı René Gallissot[5] xatırlayırdı : yada salmaq yerinə düşər ki, biz Şərqi Avropa yəhudilərininin seçilməsi üçün onlari metiklər[6] adlandırırdıq. Bundan sonra isə biz əlcəzairləri fransız kimi çağirmağa cürət etmədiyimizdən mühacir sözünü icad etdik.

 Emigrare latın sözü olub “başqa yerə köçmək” anlamına gəlir. Ərəb dilində işlənən hajr kəlməsi “bir yerdən digər yerə getmək” mənasını verir. Eramızın 622-ci ilində bu kəlmə Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə getməsi ilə digər müsəlmanların da onun dalınca getməsi ilə izah olunurdu. 1960-cı illərdə işlənməyə başlanmış işçi mühacir söz birləşməsi artıq 1980-cı illərin ortalarında işlənən mühacir sözünündən fərqlənirdi. Belə ki, işçi adı ilə Fransaya üz tutmuş mühacirlər yerli fəhlələrdən fərqli olaraq iş yekunlaşandan sonra öz vətənlərinə qayıdırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, mühacir kəlməsi həmin dövr üçün cinsindən və yaşından asılı olmayaraq bütün işçi təbəqəsinə şamil edilirdi. Eyni vəziyyət Almaniyada qastarbayter kəlməsinin işlənməsi ilə bağlıdır. Hətta 70-ci illərdə əsasən türklər və yunanlardan təşkil olunan işçi qastarbayterlər rotasiya yolu ilə Alman dövləti ilə müqavilələr bağlayır və müqaviləsi başa çatdıqdan sonra vətənlərinə qayıdırdılar. Eyni kəlmə rus dilində də işlənməkdədir. Belə ki, rus dilindəki мухаджир kəlməsi XVIII-XX əsrlərdə müsəlmanların Osmanlı imperiyası hüdudarına sığınmaqları ilə səciyyələnir.

  Bu dövrdə digər bir termin miqrant (köçəri) kəlməsi işlənirlirdi ki, bu da xarici, yadelli kəlmələrini bədii dildə işlətməmək üçün, eləcə də daha çox neytrallığı saxlamaq məqsədilə və statistik sənədlərdə, hüquqi mətnlərdə və digər rəsmi qaydada istifadə edilirdi[7]. Daha bir maraqlı məlumat Encyclopedia Universalis-in 1984-cü ildə dərc olunmuş ikinci nəşrində mühacir sözünə verdiyi izah idi. Belə ki, miqrant kəlməsi isə yalnız 1968-1975-ci illərdəki I nəşrində öz izahını tapmışdır. Misal üçün, Encyclopedia Universalis-in 1984-cü ildə II və 1988-ci ildəki III nəşrlərində mühacir sözünə verilmiş izaha nəzər yetirmək maraqlı olardı:

Mühacir - yola düşmə, ölkə, qarşılanma, qayıdış, mühacirat (1984)

 Mühacir - hüquq, vətəndaşlıq, sığınacaq, inteqrasiya, sığınacaq istəmək (1988)

İnkişaf edən bu günümüzdə mühacirata olan tələb və qaydalar, eləcə də münasibət də dəyişmişdir. Əgər yaxın 50 ildə miqrqsiya deyəndə insanların başqa dünyaya iş axtarmaq, köç etmək, daha sakit həyat seçmək məsələsi dururdusa, bu gün bura beyin axını (brain drain), iqlim və ekoloji çirkliliyə görə də mühacir edənlərə az rast gəlinmir.

---

[1] MESPOULET Martine (2007), La « renaissance » de la sociologie en URSS (1958-1972), Revue d'Histoire des Sciences Humaines 1/2007 (n° 16), p. 57-86.

[2] ЯДOВ Владимир (1998), Социология в России, Москва, Издательство Института социологии РАН.

[3] TANDONNET Maxime (2007), Géopolitique des migrations. La crise des frontières, Paris, Ellipses Marketing.

[4] 28 iyul 1951-ci il qaçqınların statusu ilə bağlı Cenevrə Konvensiyası və ya sadəcə Cenevrə Konvensiyası, qaçqınların huquq və dövtətin hüquqi öhdəliklərini müəyyən edən sənəddir. 1967-cı ildə qəbul olunmuş protokol Konvensiyanın coğrafi və zaman məhdudiyyətini ləğv etmişdir.

[5] GALLISSOT René (2007), Algérie: Engagements Sociaux Et Question Nationale - De La Colonisation À L'indépendance De 1830 À 1962, Paris, De L'atelier.

[6] Meteklər qədim yunanlılar sayılsalar da ora gəlmə hesab olunur. Məsələn, Makidoniyada doğulmuş Aristotel Afinanın ən məhşur metek hesab oluna bilər.

[7] BONNAFOUS Simone (1991), L’immigration prise aux mots, Paris, Kimé.
[8]. Vazeh ASGAROV (2013), L'immigration des Azerbaïdjanais, PAF, 425 p. 

Summary

Sociological thoughts in Azerbaijan and problems of migration

The article covers the problems of sociological thoughts in Azerbaijan and issues of migration in the light of social events and theoretical principles. Major goal of the article is to research the formation history of sociology as a science in Azerbaijan in the 20th century. A step by step research of the causes of current dynamics of emigration along with the general problems of migration is the major target of the article.  

Резюме

Социологические вопросы миграции в Азербайджане

Статья посвящена изучению социологических вопросов миграции на фоне теоретических принципов и социальных событий в Азербайджане. В статье исследуются история формирования в ХХ веке, в Азербайджане социологии как науки. Рассматриваются  вопросы миграции а также по этапно объясняются причины и исторические предпосылки миграции.

IN: Vazeh Əskərov, Azərbaycanda sosioloji fikirlər və miqrasiya məsələləri, Azərbaycan Respublikasi Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Dillər Universiteti, Elmi xəbərlər, Bakı 2016, N 1, səh. (248-254)

---

[1] MESPOULET Martine (2007), La « renaissance » de la sociologie en URSS (1958-1972), Revue d'Histoire des Sciences Humaines 1/2007 (n° 16), p. 57-86.

[2] ЯДOВ Владимир (1998), Социология в России, Москва, Издательство Института социологии РАН.

[3] TANDONNET Maxime (2007), Géopolitique des migrations. La crise des frontières, Paris, Ellipses Marketing.

[4] 28 iyul 1951-ci il qaçqınların statusu ilə bağlı Cenevrə Konvensiyası və ya sadəcə Cenevrə Konvensiyası, qaçqınların huquq və dövtətin hüquqi öhdəliklərini müəyyən edən sənəddir. 1967-cı ildə qəbul olunmuş protokol Konvensiyanın coğrafi və zaman məhdudiyyətini ləğv etmişdir.

[5] GALLISSOT René (2007), Algérie: Engagements Sociaux Et Question Nationale - De La Colonisation À L'indépendance De 1830 À 1962, Paris, De L'atelier.

[6] Meteklər qədim yunanlılar sayılsalar da ora gəlmə hesab olunur. Məsələn, Makidoniyada doğulmuş Aristotel Afinanın ən məhşur metek hesab oluna bilər.

[7] BONNAFOUS Simone (1991), L’immigration prise aux mots, Paris, Kimé.
[8]. Vazeh ASGAROV (2013), L'immigration des Azerbaïdjanais, PAF, 425 p. 

      Hindistan Konstitusiya Günü Azərbaycan Dillər Universitetində

Hindistanın Azərbaycandakı səfirliyi Konstitusiya gününü Azərbaycan Dillər Universitetində qeyd etdi. Hindistan konstitusiyasının yaradılmasının 66–cı ildönümü münasibətiləkeçirilən tədbirdə çıxış edən səfir Sanjay Rana hind xalqının Konstitusiyanın qəbulu uğrunda apardığı mübarizədən söz açdı. Diplomat Mohatma Qandi başda olmaqla, azadlıq döyüşçülərinin əməyi nəticəsində qəbul edilən bu sənədin hind xalqının tarixində mühüm yer tutduğunu qeyd etdi. Daha sonra səfir ADU-da olmaqdan məmnunluq duyduğunu dilə gətirdi.