Heydər Əliyevin azərbaycançılıq ideologiyası və azərbaycanlıların xaricdə təhsil siyasəti

Vazeh Əskərov,

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,

Azərbaycan-Fransız Universitetinin icraçı direktoru, 

Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə Heyətinin üzvü

Təhsil sistemində islahatların əsas məqsədi ondan ibarətdir ki, Azərbaycan təhsil sistemini dünya təhsil sisteminin standartlarına uyğunlaşdırsın...

Ümummilli Lider Heydər Əliyev

        İnkişaf edən dünyada ölkələrin inkişaf səviyyəsi təkcə iqtisadi meyarlarla deyil, eyni zamanda təhsil sistemindəki vəziyyət və mövcud kadr potensialı ilə də qiymətləndirilir. Təhsil ölkələrin beynəlxalq aləmdə rolunu və yerini müəyyən edən əsas amillərdən biri sayılır, maddi-mənəvi dəyərləri və strateji güçü xarakterizə edir. Belə ki, hər bir dövlətdə gedən proseslər ölkənin bir başa insan amili ilə bağlı olur. Ölkənin davamlı və hərtərəfli inkişafını təmin etmək məqsədi ilə elm və təhsilə daha çox qayğı göstərilməli və onun müasir dünya standartlarına uyğunlaşdırılmasına çalışmaq tələb olunur.XIX əsrin sonları XX əsrin əvvələrində varlı azərbaycanlı ailələri öz ovladlarını (əsasən oglanlar) təhsil almaq məqsədi ilə Avropanın bir sıra ölkələrinə Fransa, Almaniya, Avstriya, eləcə də Rusiyaya, xüsusən də Sankt-Peterburqa təhsil almağa göndərirdilər. Onlardan Rəşid bəy Axundov, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Möhsün bəy Xanlarov və başqalarını göstərmək olar. 1879-cu ildə görkəmli Azərbaycan maarifpərvərlərinin və ziyalılarının, xüsusən də Mirzə Fətəli Axundovun, Həsən bəy Zərdabının, Tiflis müsəlman məktəbinin şəriət müəllimi Mirzə Hüsyn Qayıbzadənin və digərlərinin səyi nəticəsində 1876-cı ildə Konstantin Uşinksinin layihəsi əsasında açılmış Qori Müəllimlər Seminariyasında Azərbaycan şöbəsinin yaradılmasına razılıq verilir.Sonrakı illərdə Seminariyada təhsil alan azərbaycanlıların sayı ildən-ilə artır və Azərbaycanın Firidun bəy Köçərli, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Soltan Məcid Qənizadə, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Cəlil Məmmədquluzadə, Rəşid bəy Əfəndiyev, Müslüm Maqomayev, Şıxlinskilər, Süleyman Sani Axundov, Hacıbaba Süleymanov, Nəriman Nərimanov, Osman Əfəndiyev, İsfəndiyar Vəkilov, Fərhad Ağazadə və digər ziyalıları təhsillərini bitirdikdən sonra Azərbaycanın təhsili uğrunda həyatlarının sonunadək mübarizə aparırlar.

     1918-cı ildə Qori Seminariyasının Azərbaycan bölməsi ilk Azərbaycan Respublikasının maliyyə vəsaiti hesabına Qazax şəhərinə köçürülür və sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1940-cı illərə qədər Qazax Pedaqoji Texnikumu adı ilə fəaliyyət göstərir. Əminliklə deyə bilərik ki, təhsil tariximizdə sistemli şəkildə beynəlxalq əlaqələrin təməli də məhz azərbaycanlıların xaricdə təhsili vasitəsilə qoyulur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ilk dəfə olaraq azərbaycanlıların dövlət hesabına xaricdə təhsil almağa göndərilməsi qərarı qəbul olunur və 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən 100 nəfər azərbaycanlı gəncin xaricə ali təhsil almağa göndərilməsi ilə bağlı qərar qəbul edilmiş, onlar üçün yol xərci və təqaüdlər müəyyənləşdirilmişdir. Lakin təəssüf hissi ilə qeyd etməliyik ki, istər XIX əsrdə, istərsə də ötən əsrin əvvəllərində xaricə getmiş və ya göndərilmiş bir çox azrəbaycanlı gəncin taleyi acanıcaqlı sonluq ilə bitmiş, bəziləri xarici ölkələrdə böyük çətinliklər ilə həyatlarını başa vurmuş, digərləri isə ölkəyə qayıtdıqdan sonra sovet represiya maşınından xilas ola bilməmişlər.Qururla qeyd edə bilərik ki, istər sovet dövründə istərsə də Azərbaycan 1991-ci ildə müsəqillik əldə etdikdən sonra azərbaycanlı gənclərin xaricdə təhsil almağa göndərilməsi ənənəsinin əsası Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş və sonlaralar Ulu Öndərin ideyalarının layiqli davamçısı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməkdədir. Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri, görkəmli ictimai-siyasi xadim Heydər Əliyevin dövlətçilik fəaliyyətində təhsilə diqqət xüsusi yer tutur.

       Qeyd etmək yerinə düşər ki, hələ Ulu Öndərin ölkəmizə rəhbərliyinin birinci dövründə 1969-1982-ci illərdə Azərbaycanda ən qabqcıl texnologiya istehsalı, elmin qabaqcıl nailiyyətlərinin istehsalata tətbiqi, böyük alim ordusunun yetişməsi, xalq təsərrüfatının dinamik inkişafı, mədəniyyətin çiçəklənməsi, təhsilin inkişaf etdirilməsi sürətlə gedirdi. Həmin illərdə Ulu Öndər Heydər Əliyevin gerçəkləşdirdiyi bu siyasətin təməlində Azərbaycanın gələcəyi, milli dövlətçilik düşüncəsinin dayandığını illər sonra Azərbaycan müstəqilliyini elan etdikdən sonra tam anlaşılacaqdı. Heç də təsadüfü deyil ki, məhz 1969-1982-ci illərdə Azərbaycanda çoxlu sayda məktəb binası tikilərək istifadəyə verilmiş, yeni ali təhsil müəssisələri açılmış, təhsil ocaqlarının maddi-texniki bazası möhkəmləndirilmiş, bütün lazımı avadanlıqlarla təhciz olunmuşdur. Dahi Öndərin təşəbbüsü ilə hər il yüzlərlə Azərbaycan gənci sovet respublikalarının müxtəlif şəhərlərinə ali təhsil almağa göndərilmiş və həmin gənclər Azərbaycan üçün çox vacib sahələri əhatə edən ixtisaslar üzrə təhsil alaraq respublikaya yüksək bacarıqlı mütəxəssis kimi qayıtmişlar.Ümummilli Lider 1972-ci ildə “Gənclərin ümumi orta təhsilə keçidini başa çatdırmaq və ümumtəhsilməktəblərini daha da inkişaf etdirmək haqqında” və eləcə də 1973-cü ildə “Kənd ümumtəhsilməktəblərinin işşəraitini daha da yaxşılaşdırmaq haqqında” qərarlar qəbul etmiş və bu qərarların reallaşması nəticəsində respubikamızda orta ümumtəhsil məktəbləri şəbəkəsi 765-dən 2117-yə çatdırılmışdır. 1970-82-ci illər ərzində Azərbaycanda 5 yeni ali məktəb yaradılmış o cümlədən yeni ixtisaslar, kafedralar və laboratoriyalar fəaliyyətə başlamışdır.Beləliklə, 1960-ci illərdə Respublikada 12 ali məktəb fəaliyyət göstərirdisə, 1982-ci ildə Azərbaycanda ali təsil məktəblərin sayı artmiş və təhsil alanların sayı 70 mindən 100 minə yüksəlmişdir.

Ulu Öndər respublikanın zəruri mütəxəssisə ehtiyacını və gələcəyini nəzərə alaraq bu illərdə yüzlərlə gəncin Sovet İttifaqının ən nüfuzlu ali təhsil müəssisələrində oxumasına nail olmuşdur. 1970-ci ildən etibarən hər il 800- 900 nəfər azərbaycanlı gənc SSRİ-nin nüfuzlu ali təhsil məktəblərində təhsil almağa göndərilmişdir. Bu da müstəqilliyini bərpa edən zaman Azərbaycana güclü milli kadr potensialına malik olmağa imkan vermişdir. Ötən əsrin 70-80-ci illərində Ulu Öndərin təşəbbüsü ilə 15 mindən çox azərbaycanlı SSRİ-nin 170 universitetində təhsil almışdır. Ən əsası isə əvvəlki illərdən fərqli olaraq xarici universitetlərdə təhsil alan tələbələrin milli tərkibi 97.7 faiz azərbaycanlılardan ibarət idi, halbuki əvvəlki illərdə respublikadan kənarda təhsil almağa göndərilənlər arasında azərbaycanlıların payı cəmi 40 faizə çatırdı.1991-ci ildə müstəqilliyini qazanmış Azərbaycan Respublikası ilk illərdə Ermənistanın hərbi təcavüzü, dərin siyasi, iqtisadi və sosial böhranla üzləşmişdi və belə bir şəraitdə Azərbaycan xalqı xilaskar kimi Heydər Əliyev gördü və Onu ölkəyə rəhbərlik etməyə dəvət etdi. Ölkəni böhrandan çıxarmaq üçün qəti addımlar atan Ulu Öndər ölkənin gələcək inkişafı naminə təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsini əsas hədəflərindən biri kimi müəyənləşdirimişdir.

          1993-cü ildən sonra ölkənin təhsil sistemində gedən proseslərə nəzər saldıqda görürük ki, yeni məktəblərin inşası, maddi-texniki bazanın möhkəmlənməsi, dərsliklər və təhsil proqramlarının yenidən tərtib edilməsi, Azərbaycan təhsilinin dünya tədris sisteminə inteqrasiyası Dahi Öndər Heydər Əliyevin diqqət mərkəzində idi. Azərbaycanlı olması ilə fəxr edən Ulu Öndər gənc nəslə seçdikləri ixtisaslar üzrə fənləri daha dərindən öyrənmələrini xüsusi olaraq tövsiyə edir və vurğulayırdı ki, ... “Bizim uşaqlarımız, gənclərimiz hər bir fənni bilməlidirlər və xüsusən o fənlərdə ki, ixtisaslaşmaq istəyirlər, onu daha da yaxşı bilməlidirlər... Ana dilini bilməlidirlər, ədəbiyyatımızı bilməlidirlər, bizim tariximizi bilməlidirlər, bizim mədəniyyətimizi bilməlidirlər”. Faktiki olaraq, Ümummilli liderin bu kəlamları onun ölkənin strateji inkişafını Azərbaycan gənclərinin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında və peşəkar mütəxəssis kimi yetişməsində gördüyünün təsdiqidir. Ulu Öndərin gənclərin Ana dili, ədəbiyyat, tarix fənlərinə dərindən yiyələnmələrini tövsiyə etməsi isə onun bu faktorların millətin varlığının, onun dünya xalqları arasında tanınmasının əsas göstəricisi olmasının fərqinə varmasıdır.

      Müstəqillik dövrünün sonrakı illərində təhsil sistemini inkişaf etdirmək və yaranmış problemləri aradan qaldırmaq üçün Ulu Öndərin sərəncamı ilə Respublika Təhsil Şurasının yaradılması, daha sonra “Azərbaycan Respublikasının təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında” (2000) “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” (2001), “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” (2001), “Azərbaycan Respublikası ümumtəhsil məktəblərinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi haqqında” (2002), “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” (2003), “Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında” (2003) fərmanları təhsil sisteminin əsaslı şəkildə təkmilləşdirilməsinə, idarəetmənin müasir prinsiplər üzrə təşkilinə, onun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasına və dünya təhsil sisteminə inteqrasiyasına yol açmışdır.

         “Mən Ona özüm qədər inanıram və gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyirəm. İnanıram ki, mənim axıra çatdıra bilmədiyim tale yüklü məsələləri, planları sizin köməyiniz və dəstəyinizlə İlham Əliyev başa çatdıracaq!”. Bəli, bu gün bir daha şahid oluruq ki, Ulu Öndərin təhsil siyasəti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva tərəfindən uğurla davam etdirilir. Dövlət başçısı həmişə vurğulayır ki, dövlətin, xalqın gələcəyi intellektual inkişafla bağlıdır və elmə qoyulan sərmayə millətin sabahına xidmət edir. Bu yöndə ölkənin neft strategiyasından əldə olunan gəlirlərin insan kapitalına çevrilməsi sosial-iqtisadi islahatların davamlılığının uğurla gerçəkləşdirilməsinə xidmət edir. Ölkə rəhbəri müxtəlif ölkələrin təcrübəsini müqayisə edərək uğur qazanmağın əsas səbəblərini neft-qaz ehtiyatları ilə deyil, elmə, biliyə, yiyələnməklə əlaqələndirərək qeyd edir ki, təbii ehtiyatların və insan kapitalının sintezi Azərbaycanı çox qabaqcıl, müasir ölkəyə çevirəcəkdir. Təhsilə qoyulan vəsaitin ölkənin hərtərəfli inkişafına, iqtisadiyyatın, davamlı tərəqqinin təmin olunmasına əsaslı zəmin yaratdığını vurğulayan dövlət başçısı təhsil sisteminin müasirliyi və effektivliyini dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının reallaşmasının əsasşərtlərdən biri kimisəciyyələndirir.

         Təhsil sahəsində yeniliyə və inkişafa nail olmaq, eləcə də intellektuallığı və idarəetmə qabiliyyətini artırmaq və Azərbaycan təhsil sisteminin Avropa Ali Təhsil Məkanına daha səmərəli inteqrasiyası üçün Azərbaycan 2005-ci ilin may ayından Vahid Avropa Ali Təhsil Məkanının yaradılmasını nəzərdə tutan Boloniya prosesinə qoşulmuşdur.Son 17 ildə Cənab Prezidentin səyi nəticəsində təhsilə ayrılan vəsait hər il artırılmışdır. Əgər 2003-cü ildə dövlət büdcəsində təhsilə ayrilan vəsait 378 milyon manat təşkil edirdisə, 2021-ci ilin təhsil xərcləri 3277,7 milyon təşkil etmişdir. Eyni zamanda 2009-cu ildə “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının qərarı, Azərbaycan Respublikasında ümumitəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı proqramı (2005-2007) haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, “2008-2012-ci illə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması üzrə Dövlət Proqramı” haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, "2007- 2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, “2011- 2021-ci illərdə Azərbaycan təhsilinin inkişafl üzrə Milli Strategiy” haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı və s. sərəncam və qərarların qəbul edilməsi Azərbaycan təhsilinin inkişafına olan diqqət və qayğının bir nümunəsi idi. Bu siyasətin davamı kimi “2019-2023-cü illər üçün Azərbaycan Respublikasında ali təhsil sisteminin beynəlxalq rəqabətliliyinin artırılması üzrə Dövlət Proqramı” təsdiq edilmiş və ölkəmizdə ali təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi üçün yeni bir mərhələ başlamışdır.Eyni zamanda qeyd etmək yerinə düşər ki, son illər Azərbaycan təhsil sisteminin yenilənməsi və müasirləşməsi üçün Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş xaricdə təhsil ənənəsi Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə ölkənin insan kapitalının inkişafına yönəlmiş "2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində ümumilikdə 3558 nəfər Azərbaycan vətəndaşı Dövlət Neft Fondu hesabına maliyyələşdirilməklə dünyanın 32 ölkəsinin 379 aparıcı universitetində təhsil almaq hüququ qazanmışdır. Proqram çərçivəsində təhsil almış tələbələrin böyük əksəriyyəti məzun olmuş və ölkəyə qayıdaraq özəl (60%) və dövlət sektorunda (40%) fəaliyyətə başlamışlar.Son 17 ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycanda ən müasir tələblərə cavab verən universitetləri - ADA Universiteti (2006), Bakı Ali Neft Məktəbi (2011), M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialı (2009), İ.M.Seçenov adına Birinci Moskva Dövlət Tibb Universitetin Bakı filialı (2015), Azərbaycan Fransız Universiteti (UFAZ, 2016) yaradılmış və fəaliyyətə başlamışdır. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına ölkəni tərk etmədən aparıcı ölkələrin ali təhsil standartları çərçivəsində keyfiyyətli təhsil almaq imkanının yaradılması məqsədilə Azərbaycan-Fransız Universiteti (UFAZ) fəaliyyətə başlamışdır. 2016-ci ilin sentyabr ayından başlayaraq UFAZ-da 4 ixtisas üzrə (kimya mühəndisliyi, Komputer elmləri, geofizika mühəndisliyi, neft və qaz mühəndisliyi) ingilis dilində tədrisə başlanılmış və tələbə qəbulu həyata keçirilmişdir. 2020-ci ildə Universitetin ilk 125 məzununa Fransanın Strasburq Universiteti və Renne 1 Universitetinin, eləcə də Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin diplomları təqdim edilmişdir. 2020-ci ilə UFAZ-da ilk dəfə olaraq 2020/2021-ci tədris ili üçün Magistratura pilləsi üzrə 80 yer dövlət hesabına tələbə qəbulu həyata keçirmiş və 3 ixtisas üzrə (kimya mühəndisliyi/fiziki kimya, tətbiqi komputer elmləri, yer elmləri) fakultələr fəaliyyətə başlamışdır. 

 

       Proqramın yaradılmasının əsas məqsədi ali təhsilin məzmun və keyfiyyət göstəricilərinin beynəlxalq ikili diplom proqramları və xarici mütəxəssislərin cəlb olunması ilə təkmilləşdirilməsi və bununla da Azərbaycan ali məktəblərinin akademik potensialının gücləndirilərək dünya strandartları səviyyəsinə çatdırılmasıdır. Son 5 ildə UFAZ-ın ən müasir avadanlıqlarla təhciz edilmiş elmi-tədris laboratoriyalarının tələbələrin ixtiyarına verilməsi, eləcə də universitetin qabaqcıl maddi-texniki və tədris bazasının yaradılması dövlət başçısının təhsilə və elmə verdiyi ən yüksək dəyər kimi qiymətləndirilə bilər. UFAZ tələbələrinin tədris zamanı yerli və xarici müsabiqələrdə qazandıqları nailiyyətlər, burada təhsil alan gənclərin yiyələndikləri biliklərin beynəlxalq səviyyədə qəbul olunması ölkə başçısının dünyanın qabaqcıl tədris proqramları və tanınmış alimlərin azərbaycanlıların gənc nəslinin yüksəkixtisaslı kadr kimi yetişdirilməsinə cəlb olunması istiqamətində atdığı addımların effektiv üsul kimi öz təsdiqini tapdığının göstəricisidir.

 

30 illik işğal dövründə Qarabağ torpağının altı da, üstü də talan edilmişdir

Dosent Vazeh Əskərov

Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə heyətinin üzvü, 

Azərbaycan-Fransız Universitetin (UFAZ) icraçı direktoru

          1988-ci ildən başlayaraq Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycannın 1,7 milyon hektar ərazisi işğal edilmiş və 1993-cü ilə qədər davam etmişdir. Bu illər ərzində Azərbaycanın xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin 890 000 hektar olan ərazinin 42 997 hektari erməni işğalçılarının talanına məruz qalmışdır. Ermənilər işğal dövründə Dağlıq Qarabağda qızıl, mərmər, tuf və inşaat daşı yataqlarını mənimsəmişlər. Qondarma rejimin rəhbərliyi sərvəti əldə etmək məqsədi ilə xarici ölkələrin şirkətlərini qanunsuz olaraq bölgəyə dəvət etməklə Azərbaycan ərazilərində qanunsuz iş kontraktları qurmuş talan faktını rəsmləşdirmişlər.

            İşğal olunmuş ərazilərdə erməni işğalçılarının canlı təbiətə və bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş əməlləri barədə Azərbaycan höküməti və Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən dəfələrlə Avropa Vəhşi Təbiətin və Təbii Ətraf Mühitin Mühafizəsi üzrə Bern Konvensiyasının baş katibinə, Biomüxtəliflik üzrə Konvensiyanın icraçı katibinə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının katibliyinə, Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Birliyin prezidentinə rəsmi müraciətlər edilmiş, beynəlxalq təşkilatların diqqətinə bu istiqamətdə təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsinin zəruriliyi çatdırılmışdır.

Ağdam şəhəri işğaldan sonra

                Qeyri qanuni məskunlaşma və təbii sərvətlərin talan edilməsi ilə bağlı eyni zamanda Beynəlxalq təşkilatlara da müraciətlər ünvanlanmış və fakt araşdırıcı missayaların təşkil olunaraq bölgəyə göndərilməsi hər zaman tələb edilmişdir. 30 il ərzində işğal faktina baxmayaraq Dünya ictimayətinin Qarabağın Azərbaycan ərazisi kimi tanıması və heç bir dövlətin o cümlədən Ermənistanın belə cürət edib tanımadığı qondarma respublikanın uzun illər nəzarəti altında saxladığı Azərbaycan ərazilərinə hər hansı bir ciddi beynəlxalq ekoloji təşkilatın ətraf mühitin korlanmasına dair araşdırma aparması da mümkün olmamışdır. İşğal edilmiş ərazilərdə 247 352 hektar meşə sahəsi olmuşdur ki, bu da Ermənistanın bütün meşələrinin 55 faizindən çoxdur. Bu ərazilərdə «Qırmızı kitaba»a salınmış qiymətli ağac növlərinin olmasını nəzərə alsaq ermənilərin bu illər ərzində etdikləri vəhşilikləri bir daha görə bilirik.

            Lakin, təəssüflər olsun ki, son 30 ildə işğal olunmuş ərazilərə nəzarət olunmadığından orada təbii sərvətlərin talan edilməsi ilə bağlı dəqiq statistika aparmaq mümkün olmamışdır. Bu illər ərzində işğal olunmuş rayonlarda qeyri qanuni məskunlaşdırılan ermənilər təbii sərvətlərdən necə gəldi istifadə etmiş və orada qanunsuz olaraq təbii sərvətlər istismar edilmışdir. Bundan əlavə beynəlxalq təşkilatlar hər zaman işğal faktını aradan qaldırmaq üçün Azərbaycanı sülh danışıqlarına və işğal fakti ilə barışmağa sürükləmişlər.

            Azərbaycanın möhtəşəm Zəfəri ilə başa çatan 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra açılan acınacaqlı mənzərə ermənilərin işğal etdikləri Qarabağ bölgəsinin təbii ehtiyatlarını vəhşicəsinə talamaqla bu torpaqların onlara məxsus olmadıqlarını və onların heç zaman burada yaşamaq planları olmamasını bir daha subut etdi.

           Bu gün işğaldan azad edilmiş torpaqlarımızda Azərbaycana aid olan hər bir şeyin necə məhv edildiyini görürük. Heç vaxt onlara mənsub olmayan torpaqları öz havadarları ilə işğal etməyi bacarmış ermənilər Qarabağda muzeyləri, incəsənət abidələrini, qəbrləri, hətta heykəlləri belə məhv etmiş və tarixi unutdurmağa çalışmışlar. Azərbaycan qəbristanlıqlarını təhqir edilmış və dağıdılmışdır. Şuşada eləcə də digər şəhərlərdə qəsdən törədilmiş bu vəhşiliklər keçmişi unutdurmaq üçün məqsədyönlü atılmış addımlar olmuşdur.

            Lakin Azərbaycan xalqı əzmlə bu 30 ili gözlədi və başda Cənab Prezident İlham Əliyev olmaqla Azərbaycan dövləti həmişə Azərbaycanın heç bir qarış torpağının belə düşmənlərə verilməməsi ilə bağlı hər zaman Azərbaycan xalqına vəd verdi və bizim o torpaqlara tezliklə dönəcəyimizə və üç rəngli bayrağımızın Qarabağda dalğalanacına əmin olduğunu bildirmişdir.

       4 yanvar 2021-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının prezidenti Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərdə dayanıqlı məskunlaşma üçün müasir və layiqli həyatın təmin edilməsi, bütün sahələrdə quruculuq-bərpa və abadlıq işlərinin aparılması, habelə təhlükəsiz yaşaması, səmərəli fəaliyyətin və rifahın davamlı artmasının dəstəklənməsi məqsədilə fərman vermis və publik şəxs kimi Qarabağ Dirçəliş Fondunun yaradılmışdır.

     Qarabağ münaqişəsinin dünəni və Zəfər tarixinin 44 günü

Dosent Vazeh Əskərov

Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə heyətinin üzvü,

Azərbaycan-Fransız Universitetinin (UFAZ) icraçı direktoru

Azərbaycanın döyünən ürəyi sayılan, Qarabağ bölgəsi hər bir Azərbaycanlı üçün müqəddəsdir. 44 günlük müharibə dövründə bütün dünya Azərbaycanlıları birləşərək həmrəylik göstərmiş və Müzəffər Ali Baş Komandanın rəhbərliyi və qəhrəman əsgərlərimizin göstərdiyi mübarizə və şücaət nəticəsində torpaqlarımız 30 il davam edən işğaldan sonra azad edilmiş və müharibə Zəfər ilə başa çatmışdır.

Qara və bağ sözlərin birləşməsindən əmələ gələn, 2700 metr hündürlükdə yerləşən Azərbaycanın ən səfalı yerlərindən olan Qarabağ bölgəsi,  Araz vadisi və Kür qırağı çəmənliklər ilə əhatə olunmaqla, zəngin təbiəti və münbit torpağı ilə hər zaman məşhur olmuşdur. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsindən sonra, çar siyasəti bölgədə öz dini təsirini və güçünü yaymaq məqsədi ilə Türkiyə və İranda yaşayan erməniləri öz imperiyasında yerləşməyə dəvət edir. Belə ki, eyni dövrdə çar Rusiyası tərəfindən yenicə işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərinə digər qeyri müsəlmanların (müxtəlif sektalara məxsus almanlar, ruslar və s.) da köçünün şahidi oluruq. Lakin qeyd etməliyik ki, rusların bu çağırışına daha çox ermənilər hay vermişlər. Bu baxımdan ermənilər ruslar üçün öz siyasətlərini həyata keçirmək üçün bir tapintı olduğunu desək yəqin ki, yanılmarıq. Çünki, ermənilər bölgədə bəlkədə yeganə xristian xalqlarındandırlar ki, müsəlmanlar arasında sərbəst yaşayır, onların mədəniyyətinə uyğunlaşır, dillərini öyrənir, mətbəxini və musiqisini mənimsəyirdilər. Azərbaycandakı yaşlı nəsil təsdiq edər ki, sovet dövründə ölkədə yaşayan digər müxtəlif xalqlar arasında ermənilər yeganə xalq idilər ki, sadaladığım bütün vərdişləri yüksək şəkildə mənimsəyir və bir müddət keçdikdən sonra dünya ictimaiyyətinə özlərinki olduqlarını car çəkməkdən belə utanmırdılar.

1920-ci il Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutu və bolşeviklərin Azərbaycanı işğal etdikdən sonra Ermənilərin Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur kimi tarixi Azərbaycan torpaqlarına olan iddiaları 26 mart 1921-ci il Moskva və 13 oktyabr 1921-ci il Qars müqavilələrinin imzalanaması ilə öz həll yolunu tapdı. 1921-ci ildə Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi prosesi Azərbaycan və Türkiyə arasında sərhədlərin qismən azalması və ardınca Naxçıvanın Azərbaycandan ayrılması ilə nəticələnir. Ermınilərin zaman-zaman Azərbaycan torpaqlarına yerləşdirilməsi və onlara havadarlıq edilməsi ilə yerli əhaliyə təziq göstərməsi xalq atasında narazılıqlar yaradır və toqquşmalar ilə nəticələnirdi. Ermənilərin 1905 və 1918 illərdə törətdikləri qırğınlardan sonra Sovet dövründə ilk etnik toqquşmalar, 1963-cü ildə Bakı və Sumqayıtda, 1968-ci ildə Qarabağda başlamaqla Azərbaycanı sarsıtdı. Erməni təbliğatının ilk cücərtiləri 1965-ci ilin əvvələrində SSRİ-də başladı. Həmin ildə, Erməni diasporasının təsiri altında olan ermənilər SSRİ-də "Erməni soyqırımı"nın 50-ci ildönümü ilə bağlı tədbir təşkil etdilər.

Azərbaycanın bir sira əraziləri sovet dövründə də Ermənistana birləşdirilmişdir. Proses 1922-ci ildə Azərbaycanın Dilican və Göyçə rayonlarının Ermənistana verilməsi ilə başlamışdı. 1923-cü ildə Naxçıvanın doqquz rayonu Ermənistanı birləşdirdi. 1929-cu ildə Qazax, Zəngilan və Ordubad rayonlarının bəzi kəndlərinin Ermənistana birləşdirilməsi Meğri rayonunun yaradılmasına səbəb olmuşdur. 1946-cı ildə 4000 hektar meşə sahəsi, 1969-cu ildə isə Gədəbəy, Qazax, Tovuz və Sədərək rayonlarının geniş əraziləri Ermənistana verilməsi qərarı 1984-cü ildə qədər mümkün olmamış və sonra reallaşmışdır. Əgər 1918-ci ildə müstəqil Ermənistan ərazisi 4 iyun 1918-ci il tarixli Batum müqaviləsinə əsasən 9.000 km² idisə, 1988-ci ildə ərazilər üç dəfə genişləndirilərək 29.743 km²-ə olmuşdur. 2020-ci ilə qədər bu rəqəmə daha 20 min km² Dağlıq Qarabağ ərazisini və Ermənistan ordusu tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycanın 7 rayonunu da əlavə etmək olar.dı Əksinə, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanın ərazisi 114.000 km², indiki ölkənin ərazisi isə Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal etdiyi ərazilərlə birlikdə 86.600 km²-dir. 

Sosial-siyasi və iqtisadi səbəblər. XX əsrin sonunda, 1989-cu ildə Almaniyanın birləşdirilməsi və 1991-ci ildə SSRİ-nin süqutu,  dünyada yeni bir sistemin bərqərar olunması ilə nəticələndi. Müxtəlif  hadisələr, yenidənqurma və aşkarlıq siyasəti, SSRİ-də strateji silahların ləğvi barəsindəki danışıqların başlamasına və həmçinin, SSRİ-i qoşunlarının Əfqanıstan və Afrikadan geri çəkilməsinə  səbəb oldu.  SSRİ-nin dağılması prosesinin sürətlənməsi keçmiş Sovet respublika xalqları arasında münaqişələrin yaranmasına və MDB-nin (Müstəqil Dövlətlər Birliyi) formalaşmasına şərait yaradır[1]. Hakimiyyətdə baş verən dəyişikliklər və Sovet dövrünün sona çatması, Avropada keçmiş Yuqoslaviya və Çexoslovakiya kimi dövlətlərin bölünməsinə, Dağlıq Qarabağ və Balkan müharibəsi kimi yeni münaqişə zonalarının yaranmasına və 1991-ci ilin oktyabrında, Azərbaycan kimi digər müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu.

Kommunizmdən 70 il sonra, bütün Sovet ölkələri demokratik müstəqil dövlət qurmağa başlayır. Bu yol Azərbaycan üçün də çətin bir yol olur. 1987-ci ildən etibarən, Azərbaycan xalqı qaçqınlıq problemini yaşayır. Minlərlə Ermənistan azərbaycanlısı öz yurd-yuvalarından didərgin düşür. 1992-ci ildən etibarən, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi qanlı müharibəyə və qaçqınların sayının artmasına səbəb olur. 1994-cü ildə atəşkəs ərəfəsində, Qarabağ və ətraf rayonlardan eləcə də Ermənistandan qovulmuş və öz dədə-baba torpaqlarından didərgin düşmüş qaçqınların sayı 1 milyona çatmışdır. Bir tərəfdən, SSRİ-nin dağılması digər bir tərəfdən, Azərbaycan hökumətində mövcud qeyri-sabitlik və özbaşınalıqdan doğan müharibənin yaranması, əhalinin köçməsinin ən başlıca səbəbləri idi. Həmin dövrdə baş vermiş hadisələr Azərbaycanda yaşayan digər xalqlarında (ruslar, yəhudilər, ukraynalılar eləcə də azərbaycanlılar və digər etnik azlıqların nümayəndələri ölkəni tərk edirlər.

Qarabağ üzərində Ermənistan və Azərbaycan arasında baş vermış birinci Qarabağ müharibəsi, əslində Qafan və Mehri (Ermənistan) bölgələrindən qovulan ilk qaçqınların məsələsi ilə 1986-cı ildən rəsmi olaraq başlamışdı. 1987-ci ilin sonlarında yaradılan qondarma “Erməni soyqırımı”  məsələsini Azərbaycan xalqı Dağlıq Qarabağ probleminin ilkin günlərində ölkənin ərazi bütövlüyünə qarşı yönəldilmiş cəhd və vətəndaşların konstitusiya hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirirdi. 1987-1991-ci illər ərzində, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların tamamilə çıxarılmasını nəzərdə tutan siyasətin həyata keçirilməsiylə, təxminən 200 000 azərbaycanlı öz yurdundan didərgin düşdü. 1992-ci il  fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı baş vermiş ən dəhşətli hadisələrdən biri, Xocalı soyqırımı baş verdi.

Həmin dövrdə hakimiyyətdə mövcud olan xaos və özbaşınalıqlar Azərbaycan Respublikasının müdafiə gücünü daha da zəiflətdi. İki illik müharibədən sonra  Ermənistan ordusu Qarabağın bütün ərazisini və ona bitişik 7 rayonu işğal edi. 1992-ci ilin fevral ayından etibarən, münaqişənin həlli istiqamətində bir sıra vasitəçi tədbirlər görülməyə başladı. 5 may 1994-cü il tarixində tərəflər arasında atəşkəsin əldə edilməsi barəsində razılıq əldə olundu. Həmin dövrdən etibarən, münaqişənin sülh yolu ilə həllinə dair aparılan danışıqlar 27 sentyabr 2020-ci ilə qədər, İkinci Qarabağ müharibəsinə qədər nəticəsiz qaldı.

Son 30 ildə Dağlıq Qarabağ adlı münaqişə, keçmiş SSRİ-nin miras qoyduğu Gürcüstan, Abxaziyanın separatçı respublikaları, Cənubi Osetiya, Dnestryanı və Moldova ölkələrində mövcud olan problemləri kimi həlli dondurulmuş konfliktlərdən sayılmaqda idi.

Müharibədən sonra bir sıra büynəlxalq təşkilatlar bəyanatlar və tövsiyyələr qəbul etmiş lakin 2016-cı il Aprel döyüşlərinə qədər nə bir qarış torpaq geri qaytarılmış nə də məcburi köçkünlər öz yurdlarına dönmüşlər. Nə dünya dövlətləri elə Ermənistanın özü belə işğal edilmiş torpaqları tanımamışdır. 2016-cı il "Dördgünlük müharibə"də Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Tərtər rayonunun Talış kəndi ətrafındakı yüksəkliklər və Seysulan kəndi, Cəbrayıl rayonun Lələ təpə yüksəkliyi və Cocuq Mərcanlı eləcə də Gpranboy rayonununGülüstan kəndi və Tərtər rayonunun Madagiz kəndi istiqamətində yollar düşməndən azad olunmuşdur.

İkinci Qarabağ müharibəsinin başlamasına bpyük təsir göstərmiş ikinci ən böyuk qarşıdurma 2020-ci ilin iyul ayında baş vermiş Ermənistan-Azərbaycan dövlət sərhəddinin Tavuz mərzi və Tovuz rayonu ərazisində baş vermiş döyüşlərdə biri Azərbaycan generalı olmaqla 16 hərbiçi həlak olmuşdur.

27 sentyabr 2020-ci il ermənilərin təmas xətdində hərbi vəziyyəti pozduqlarına görə baş vermiş 44 günlük müharibə "Dənir Yumruq" adı ilə tarixə düşdü və Azərbaycan başda Müzəffər Ali Baş Komandan olmaqla 30 illik işğala son qoydu. 44 günlük müharibə dövründə biz Azərbaycan xalqının bir an belə dayanmadan necə vahid bir güçə çevrildiyinin və böyük əzm ilə vətəndaş borcunu ödəyərək Müzəffər Orduya rəhbırlik edən Cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyevin ətrafında birləşərək "Dəmir Yumruğa" çevrildiyinin şahidi olduq.

Bu gün, 8 noyabr 2021-ci il Azərbaycanda Zəfər gününün ilk ildönümü qeyd olunur. Bu gün Azərbaycan vətəndaşı xöşbəxtdir ki, onun torpaqları düşmən tapdağından azad edilib. Döyüşlər zamanı şəhid olmuş azərbaycan oğul və qızları hər zaman Azərbaycan xalqının ürəyində qalacaq. Dövlətimiz və vətəndaşlarımız hər bir şəhid ailəsinin qayğısına qalmaqda özünü borclu bilir və onları qoruyur. Eləcə də döyüşlərdə yaralanmış qazılərimizə bütün Azərbaycan xalqı adından qayğı ve ehtiram var. Bu gün Qarabağa həyat qayıdır, dağıdılmış evlər məscidlər yenidən tikilir, kənd və qəsəbələrin eləcə də şəhərlərin yeni proyektləri hazırlanır. Tezliklə bütün dünya görəcək ki, QARABAĞ necə AZƏRBAYCANDIR!

---

[1] Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) – 8 dekabr 1991- ci ildə,  Rusiya, Ukraniya və Belarusiya tərəfindən qurulub. 15 sovet respublikasının 11 üzvününün daxil olduğu bu birlik, bütün üzv ölkələrinin bərabər suverenliyinin təmin olunması prinsipləri üzərində qurulmuşdur.

 

 

Dil fakültələrinin yuxarı kurslarında tələbələrdə yazı

 bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi imkanları

 

    Dosent Vazeh Əskərov

Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə heyətinin üzvü

Azərbaycan-Fransız Universitetin (UFAZ) icraçı direktoru  

Açar sözlər: yazı bacarığı, oxu və yazı, xarici dil,  informasiya, innovasiya  texnologiyaları, kommunikasiya,

Keywords: writing skills, reading and writing, foreign language, information, innovative technologies, communication,

Ключевые слова: навыки письма, чтение и письмо, иностранный язык, информация, инновационные технологии, общение.

Informasiya texnologiyalarının günü-gündən inkişaf etməsi xarici dilləri tədris edən fakültələrdə oxu və yazı bacarıqlarının mənimsənilməsi üçün yeni perspektivlər ortaya qoyur. Araşdırma apararkən yazı vərdişlərinin peşəkar eləcə də gündəlik həyatda işlənməsi və tətbiq edilməsi günümüzün vacib məsələlərdən birinə çevrilməsinin şahidi oluruq. Aparılmış çağdaş tədqiqatlar, xüsusən də xarici dillərin öyrənilmə mürəkkəbliyini və yazı bacarıqlarının tətbiqetmə müxtəlifliyini izah etməyə və dəqiq analiz edərək öyrənməyə imkan verir. 

Giriş

Universitetlərdə xarici dillərin tədris edilməsində yazı bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi yaranmış bəzi çətinliklərin neçə aradan qaldırılmasını vacib edir. Belə ki, tələbələrin təlim və mənimsəmə qaydalarının inkişaf etdirilməsi, didaktik sahədəki yeniliklərə əsaslanaraq tədris metodlarının konseptuallaşdırılması və tələbələrə izah edilərək tədris edilməsi əsas məqsəd olaraq irəli sürülür. Sadalananan elementlər hər şeydən əvvəl peşəkarlığı təmin etmək üçün bəzi təcrübələrin və onların həyata keçirilməsinin nəzərdə tutur.

Hal-hazırda Avropanın bir cox universitetlərindən fərqli olaraq Azərbaycanda ali təhsilin bakalavriat səviyyəsində təhsil müddəti 3-4 il və 180 kredir deyil 4-5 il olmaqla 240-300 AKTS kreditindən (tibb təhsilində 300-360 kreditdən) ibarətdir. Dil fakültələrində təhsil alan tələbələr bu müddət ərzində yazı və oxu bacarıqlarını maksimum inkişaf etdirmələri üçün tədrisin ilk günlərindən sadə tapşırıqların həll edilməsinə başlayaraq daha çətin tapşırıqların həll edilməsinə başlamalıdırlar. Eyni zamanda tələbələr tədris aldıqları zaman qrammatika, orfoqrafiya, leksika, sintaktik qaydaların da maksimum öyrənərək inkişaf etdirilməsini qarşılarına məqsəd qoymalıdırlar. Əldə edilən biliklər digər fənnlər üzrə qazanılan bacarıqların da inkişaf etdirilməsinə imkan verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, dil fakültələrində yazı bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar universitetlərin kafedları tərəfindən tərtib edilmiş proqram və dərs vəsaitlərinin tələblərinə əməl edilməlidir. Lakin bütün bünlara baxmayaraq inkişaf edən dünyada yeni bacarıqların çevik uyğunlaşdırılması və linqvistik qaydaların təkmilləşdirilməsi vacib məsələlələrdən olaraq qalır. Bəs bu halda dillər fakültəsində xarici dillərin tədrisini və yazı bacarıqlarının inkişaf etdirilməsini müasir dünya ilə ayaqlaşmasını necə düşünə bilərik?

Aparılmış son araşdırmalar göstərir ki, yazı artıq sadə bir transkripsiya sayılmır, çünki müəllimlər və şagirdlər tərəfindən diqqətlə nəzərdən keçirilməsini tələb edən bir neçə elementi əhatə edən mürəkkəb bir düşüncə mexanizmidir.

İdrak psixologiyasında, nitqin formalaşması daha çox anlanması və yadda saxlanılması ilə əlaqəli məsələlər nitqin ümumi formalaşmasına üstquruluşun işlənməyi və xatırlamağı asanlaşdırdığını anlamağa imkan verir.

Qeyd edilən məlumatların başlanğıc nöqtəsi olaraq, xarici dil öyrənən tələbələrin yazı bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə kömək edəcək bir təlimatın hazırlanması və eləcə də xüsusi proqramın seçilməsi təklif edilə bilər. Təklif olaraq əsas məsələ kimi müəllimin dərslərin aktiv keçməsinə şərait yaratmaq və şagirdləri yazı bacarıqlarını inkişaf etdirmələri haqqında düşünməyə vadar etmək, diskursiv növlərin tanınması və məlumatlandırılması eləcə də əldə edilmiş biliklərin tətbiq edilməsi üçün bütün digər vasitələrdən istifadə etmək.

Son onilliklərdə xarici dillərin tədrisi və öyrənilməsi sahəsində yazılı ünsiyyətə baxmayaraq şifahi ünsiyyətin qəbul edilməsinin şahidi olduq. Belə ki, tələbə şifahi danışmağı və başa düşməyi bacarmalı, beləliklə şifahi ünsiyyət bacarıqları ilə yazılı ünsiyyət bacarıqları arasındakı fərqi əks etdirməli idi. Bundan əlavə, məhz sinifdə yazı bacarığının inkişaf etdirilməsi və danışıqla yazı arasında bir fərq olduğu və bu fərqin yalnız vəziyyətlə əlaqəli olduğu qəbul edildi. Motodologiyanın inkişaf etdirilməsi və baş vermiş dəyişiklilər yazını ünsiyyət və ifadə vasitəsi olaraq yenidən qiymətləndirməyə imkan verdi və yazı bacarığı artıq ayrıca qəbul edilməməyə başlanıldı. Hal-hazırda yazı və oxu bacarıqları əlaqəli şəkildə öyrənilir və tədris edilir. Digər tərəfdən isə qeyd etmək yerinə düşər ki, bu müddət ərzində yazı bacarığının inkişaf etdirilməsi və öyrənilməsi danışıq dilinin öyrənilməsi qədər vacib sayılmağa başladı.

Hal-hazırda, bir çox tədqiqatçılar yazı bacarığının inkişaf etdirilməsinə idrak prixologiyası nöqteyi-nəzərindən yanaşır. Artıq yazı dərslərindən deyil yazı yazmaq bacarıqlarının inkişaf etdirilməsindən danışılır (Jolibert, 1991). Yazılmış yazını daha yaxşı qavrayıb analiz etmək üçün müəyyən edilmiş xüsusi linqvistik və psixososial şərtlər tələb olunur. Tədqiqatçı alim Magdalena Hernandez Alarcon (2001) çox da dərin analiz aparmadan Veracruz Universitetinin Dillər Fakültəsi Fransız Lisenziyası tələbələri ilə tətbiq etmək üçün "Təlimat Təklifi" adlı təklif irəli sürür və aşağıda qeyd edilənləri vurğulayır:

a) universitetin dillər fakültəsində yazı bacarığının inkişafı və gözləntiləri;

b) hekayənin tipik diaqramının aydınlaşdırılmasına üstünlük vermək üçün mətnin xüsusiyyətləri;

 c) təlimat təklifini hazırlamaq.

Artıq müasir xarici dil öyrənənlər üçün şifahi yazı bacarıqlarına üstünlük verıldiyindən, yazı yazma bacarığı "yeni başlayanlar" səviyyəsini daha da vacib etdi. Tələbələr fonoloji sistemi mənimsədiyi andan etibarən dediklərini yazmağı öyrənir. Sonrakı mərhələdə yazılmış yazının və ya sözün oxunmasının və anlamını eləcə də başa düşülməsini görürük (Davene, 1975). Belə ki, daha əvvəllər yazılı mətn xarici dil əldə etmə üçün bir vasitə kimi qəbul edilir lakin tədricən dil mənimsəmələrini gücləndirmək baxımından düşünülməyə başlanıldı.

Dil tədris edilən zaman ilk öncə sinif otaqlarında səslənən cümlələrin ətraflı bir şifahi transkripsiyasından ibarət olur. Daha sonra tələbələr şifahi dil arasındakı fərqin daha aydın şəkildə qeyd edilməli olduğu cümlələr və mətnlər hazırlamağa başlayırlar. Bu halda cümlədən danışığa keçid xarici dil öyrənənlər üçün ağır və çətin bir yükə çevrilir. Çox vaxt, yazılı etdiyimiz tədris-öyrənmə problemi digər cəhətlərlə əlaqələndirmədən, xüsusən metodoloji cəhəti nəzərə alır. Garcia-Debanc (1995) müəllimlərə təqdim olunan dərsliklərin bizə yazmağı öyrətməyimizi izah edən modellər təqdim etdiyini, lakin bu dərsliklərin nadir hallarda istehsal problemimizlə qarşılaşdığımızı qeyd edir.

Təlim-tədris məsələsinə gəldikdə, ana dilində və xarici dildə yazıya yanaşma tərzində bir fərq olduğunu unutmamaq lazımdır. Belə ki, dil daşıyıcıları olan uşaqlar artıq məktəbdə təhsil almağa başlayanda öz ana dilini yaza bilməsə də danışmağı bacarır və bu onun üçün çox faydalı bir bacarıq kimi qiymətləndirilir. Dil daşıyıcıları olmayan insanlar isə xarici dilləri daha çox sonrakı yaşlarda və ya artıq yetkin yaşda olduqları vaxt öyrənməyə başlayırlar. Belə bu zaman həm şifahi həmçinin yazılı dilin öyrənilməsi kimi tam naməlum olmayan yeni bir sistem ilə qarşılaşırlar. Bu halda, doğma və xarici dillər arasında qavramada interferance məsələsi baş verir (Catach, 1988). Misal üçün C. Weber (1993) yazmağı öyrənməyi yerli bir tələbə üçün xarici tələbədə olduğu qədər çətin bir hərəkət hesab edir. Ancaq xarici dil öyrənmək, ana dilindən başqa bir sistemə görə yeni ünsiyyət yolları ilə qarşılaşmaqla xarakterizə olunur. Əlbətdə ki, dil öyrənənlər yazılı sözün sintaksisinin ilk növbədə danışıq sözünün olduğunu göstərməyə meylli olur və yazı bacarığı üzrə kifayət qədər hazırlıq öyrənənlərin yazılı nitq yaratmasına səbəb olur.

Universitet tələbəbələrindən fəqrli olaraq məktəblərdə şagirdlər məktəb yaşlarından yazmağa başlayırlar ki, bu da təhsilləri irəlilədikcə daha da inkişaf etməyə davam edir. Lakin dil öyrənən fakültələrdə tələbələr yazı bacarıqlarını müəllimlərin onlara verdikləri sadə qrammatik, orfoqrafiya, leksik, sintaktik məsələlərdən ibarət olan tapşırıq və çalışmalar ilə başlayıb daha da çətin tapşırıqların həllinə keçirlər. Eyni tapşırıqları yerinə yetirərkən tələbələrin digər bilik və bacarıqların da hansı səviyyədə əldə etdiklərini müəyyənləşdirmək mümkündür. Belə ki, hər hansı bir mətnin yazılması tapşırıq kimi tələb edilirsə tələbə həmin mətni düzgün oxumaöı bacarmalı və başa düşməlidir.

Bir neçə ildə müəllim kimi çalışdığım müddətdə apardığımız müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, dil fakültələrində tələbələrinin dil öyrənmələrində şifahi nitq mərhələsindən yazılı mərhələyə keçərkən çətinlik çəkdikləri müşahidə edilir. Belə ki, əksər hallarda onların yazıları strukturlaşmış və diskursa əsaslanan bir text deyil daha çox cümlələrin ardıcıl yazılmasından ibarət olur. Hətta bir çox tələbələr əvvəldən etdikləri yazı səhvlərini ilk gündən necə səhv şəkildə yazmağa başlayırlarsa təhsil aldıqları illər ərzində və hətta məzun olana qədər də eyni səhvləri tez-tez və ya davamlı davam etdirirlər.

Raims (1985) öz araşdırmalarında qeyd edir ki, xarici tələbələr dil öyrəndikləri zaman doğru mənanı ifadə edən söz və ifadələri tapmaq üçün səy göstərdiklərinə görə ritorika və qramatikik qaydalara riayət etməyi unutdurlarqlarını söyləyir. Belə ki, xarici tələbə danışdığı zaman öz fikrini linqvistik qaydalara düzgün əməl etmək və ya fikrini izah etmək arasında dilema qarşısında qalır və burada yenə də insan psixologiyası öz süçimini edir. Və burada daha bir məsələ anlaşılır ki, tələbələrə  təkcə linqvistik qaydalardan düzgün istifadə etməyi öyrətməklə kifayətlənmək olmaz, situasiyada mətnlər hazırlamaq üçün uyğunsuzluqları, ehtimalları idarə etməyi də öyrətmək tələb olunur.

Aydın məsələdir ki, məntiqli bir mətnin hazırlanması üçün ciddi səy göstərmək tələb olunur və bunun üçün xarici dil öyrənən tələbələrə bütün mümkün  vasitələrdən düzgün yararlanmağı öyrətmək tələb olunur. Və burada bir sual meydana çıxır. Xarici dillərin tədrisində yazı bacarığının öyrədilməsində hansı mütodlardan istifadə etməliyik? Yazılı dilin tədrisini mühitimizdə necə düşünməliyik?

Ümumiyyətlə, məktəb proqramlarında xarici dillərin tədrisi qrammatik aspektlə, xüsusən də morfo-sintaktik təhlil və bəzən də qabaqcıl səviyyələrdə mətnlərə şərh verməklə məhdudlaşır. Təəssüf ki, vacib və zəruri hesab edilən bu perspektivlər kifayət deyildir. Belə ki, şagirdlərin yazı bacarıqlarınin inkişaf etdirilməsi istər məktəb dövründə istərsə də sonrakı universitet təhsilləri müddətində məhdud olduğundan bu məsələyə ciddi vermək lazımdır.

Məlumdur ki, təhsil müddəti ərzində tələbələr müxtəlif səpgili mətnləri oxumalı və fikirlərini yazıda ifadə etməlidirlər. Çalışma kimi tələbələr müxtəlif mövzuda olan mətnləri oxuduqdan sonra bir-biri ilə müzakirə edib yazı bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün öz fikirlərini (esse, imla, ev tapşırığı, sərbəst iş və hətta dissertasiya) hazırlamalıdırlar.  

Bu halda sual yaranır ki, universitetdə nəyi və nə zaman öyrədilməlidir? Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, bəzi hallarda danışıq dilində olan mətnlər ixtisara salınır və ya qısaldılaraq ifadə olunur. Bu halda xarici dillərin tədris olunduğu universitetlərdə bədii mətnlər yazılı ünsiyyət səriştəsinin inkişaf etdirilməsi üçün yaxşı bir didaktik mənbə ola bilər. Bədii mətn özündə idrak psixologiyası eyni zamanda keyfiyyət və onun sxematik quruluşu, psixoliji, linqvistik və mədəni məlumatları özündə cəmləşdirir. Bədii mətnlə işləmək daha asan ola bilər, çünki tələbələr eyni zamanda tarixdə baş verən hadisələr, personajlar və hərəkətlər haqqında məlumat əldə edərək bilik əldə edəcəklər. Hətta bəzən müxtəlif mövzularda mütləq bir hadisələri əks etdirən mövzular olmasa da, məlumatlar biliklərə uyğun şəkildə işlənə bilər və tələbələr bu biliklərdən faydalana bilərlər.

Bu məqsədlə yazı bacarığının inkişaf etdirilməsi üçün aşağıda qeyd edilmiş tədris forması təklif edilə bilər:

1) Giriş modulu;

2) Nəzəri modul;

3) Məlumatlandırma modulu;

4) Praktik modul.

Məlumdur ki, qeyd edilmiş strategiyanın məqsədi əsasən tədris-təlim zamanı tələbələrin təkbaşına öyrənə bilmə, özlərini müstəqil idarə edərək inkişaf etmələrinə  kömək etməkdir. Bu növ tədrisin uğurlu olması üçün nəzəriyyəçilər Brown et Cols (Defior Citoler, 1996) üç vacib komponentin daxil edilməsini tövsiyə edirlər:

1) Əsas və baza strategiyalarının açıq şəkildə öyrədilməsi;

2) Seçilmiş strategiyalar və onların istifadəsi və mənası haqqında tələbələrə məlumat verilməsi;

3) Müstəqil istifadə və bu strategiyaların ümumiləşdirilməsi və saxlanılması üçün ən təsirli strategiyaların seçilməsinə imkan verən öz-özünə nəzarət bacarıqlarının inkişafını təşviq etdirilməsi.

Bu metodla tələbələrə mətnlərin fərqli quruluşlarını tanımağı və yazılı mətnlərin müxtəlif strukturlarını, eləcə də yazılı mətnlərin hazırlanmasında planlaşdırma və strategiyaları kəşf etmələri təşviq olunur.

1)    Giriş modulu.

Qeyd etmək istərdim ki, giriş modulu tədris forması tətbiq etmək istəyən müəllimlər üçündür. Bu modul iki hissəyə bölünür, birincisi, dərsə hazırlaşmaq üçün müəllimin fəaliyyətinin təşkili və planlaşdırılması, ikincisi dərsin məzmunu ilə əlaqədardır. Tələbə mütləq surətdə sözlərdən ibarət cümlə formalaşmasına fikir verməli və cümləni məntiqli ardıcıllıq ilə yazmalıdır.

2)    Nəzəri modul.

Koqnitiv psixologiyada mətnlərin strukturlarını analiz etdikdə xususən də əgər mətn yazıdan daha uzundursa əsas olaraq mövzunun qavranılmasına və yadda saxlanılmasına diqqət ayrılmalıdır. Bu metodla uzun mətnlərin yaddaşda saxlanılması ilə xatırlama prosesini asanlaşdıracaq ritorik nümunəni aktivləşdirə bilərik. Beləliklə, mətnin quruluşuna fikir vermək vacibdir xususən də mətnin tipologiyasına; mətnlərin qurulması (nağıl və qısa hekayə, akademik mətnlər və s.); nitqin nəyə görə didaktik vasitə kimi ifadə olunması; sxema nəzəriyyəsinun inkişaf etdirilməsi və onların didaktikada istifadəsini öyrənmək tələb olunur.

3)    Məlumatlandırma modulu.

Bu modul tələbələrə müxtəlif tipli mətnlərin strukturlarının tanınmasına və xüsusən də müəyyən bir mətnin hansısa bir hissəsini xarakterizə etməyə, yazılı ünsiyyət vəziyyətini, diskursun təşkili və inkişafını, formalarını təhlil etməyə imkan verir. onun tutarlılığına və irəliləməsinə kömək edən. Bu tip çalışmaların işlənilməsi tələbələrdə sonralar diskursiv əməliyyatların uğurla aparılmasına kömək olur və eyni zamanda mətnlərin super strukturlarının analızı tələbələrin nitqi rahat anlamaqfikri emal etmək və düzgün yazmalarına kömək edəcəkdir.

Bunun üçün hər hansı bir kiçik hekayə və ya bir novella ilə başlamaq vacibdir. Hekayəni oxuyan şəxsin sözlərin düzgün işlədilməsi və tələffüzü, fellərin zamana görə düzgün formada (zamanların üzlaşması, bir mətndə felləri eyni zamana görə) uzlaşması vacib məqamlardan və xüsusiyyətlərindən sayılır.  Nəhayət, müəllim həm də tələbələrə dialoqları düzgün anlamağı və tənzimləməyə kömək etməlidir.

4) Praktik modul.

Sonuncu modul təklif olunan müxtəlif təlimlər, öyrənənlərin əvvəlki üç məqamda müəyyən edilmiş prinsipləri tətbiq etməsinə imkan yaratmaq məqsədi daşıyır və digər modulları əhatə edəcək mövzulardan ibarət praktik tapşırıqların verilməsindən ibarətdir.

Müəllim bu addımın yazının sona çatması üçün uzunmüddətli bir layihəni birləşdirməli olduğu bir sıra fəaliyyətlərin başlanğıcı olduğunu xatırlamalıdır. Bu mərhələnin başlanğıcında, yazılı mətnləri təşkil edən fərqli elementlər seçildikdən və müəyyən edildikdən sonra, müəllim tələbələrdən ilkin vəziyyəti anlamaq üçün mətni hazırlamağı xahiş edə bilər. Əslində bu an müəllimdən səbr və çox diqqət tələb edir. Ümumiyyətlə yazılı işlərinin yazılması üçün mətnlərin mövzusunu və tələbələrin bütün kurs ərzində əldə etdikləri bilikləri nəzərə almaq lazımdır. Tələbələr artıq strukturlaşdırma yazı bacarığının düzgün inkişaf etdirilməsində böyük rol oynadığını və bunun nə qədər əhəmiyyətli olduğunu öyrənmişlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, tədris boyu müəllim tələbələrə davamlı və formalaşdırıcı qiymətləndirmə aparmaq üçün imkanlar yaratmalıdır. Bu "təlimat təklifi" ilə tələbələrin yazı dünyası ilə qarşılıqlı əlaqəni inkişaf etdirdiklərini və bunları öyrəndiklərinə əminlik yaratmaq tələb olunur. Bu və ya digər mətnlərin hazırlanmasında bütün lazım olan materiallardan istifadə etmək şərti ilə planlı şəkildə yanaşma müxtəlif mərhələlərə bölünmüş ümumi bir yanaşmadan istifadə etmək tələb olunur. Müəllim öz növbəsində ilk tədrisə başladığı andan tələbələrin qrup və təhsil səviyyərlərinə uyğun olaraq planlaşdırma aparmalı və yazı bacarıqlarının inkişaf etrdirilməsinin vacibliyini tələbələrin əldə etdikləri digər bilik və bacarığa uyğun şəkildə təşkil etməlidir.

 

 

Nəticə.

Araşdırmalar göstərir hər hansı bir mətnin məntiqli yazılmasını, anlaşılan olmasını və eləcə də çox oxunanlığı sirr olaraq qalmaqdadır. Dil fakultələrində  mətnlərin quruluşundan asılı olaraq düzgün tərtib edəcək yazı bacarığının inkişaf etdirilməsi vacib məsələlərdən biridir. Səsləndirilən bütün fikirlərin anlaşılan və mənalı olmasına heç kim əmin ola bilməz. Lakin səslənən fikirlərin anlaşılan və məntiqli olması düşüncələrin daha səlis və konstruktiv formada ifadə eilməyindən çox asılıdır.

Hal-hazırda, əsas tədqiqat  sahələri yazı, məqalə povest və s. mətnlərin yaxşı müəyyən edilmiş psixososial şərtlərlə əlaqəli formada təzahürü kimi qəbul etməyə meyllidir və bu sahədə çalışan tədqiqatçılar fəaliyyət ardıcıllığının zehni təşkilatlanmalarının idrak modellərini qurmağa çalışırlar. Bu nəzəriyyələrdən biri də yazı bacarıqlarının inkişaf etdirilməsində ümumi “ yazı sxem” inin qurulmasından ibarətdir. Oxumaq və yazmaq, təbii olaraq ayrılmaz bir mürəkkəb prosesdir ki, bu da müəllimlərdən və tələbələrdən fərqli bir baxış bucağı almağı və əlaqəli elementlərdən xəbərdar olmağı tələb edir. Sosial cəhətdən interaktiv vəziyyətlərdə tələbə oxumaq və müxtəlif digər əməliyyatlar vasitəsi ilə məlumatı mənimsənir və daha sonra ünsiyyət qurmaq üçün onları uzun müddət yaddaşında saxlayır. Beləliklə, təhsil aldıqları dövrdə tələbələr bu və ya digər metodlardan faydalanaraq zəngin məlumatlar əldə edir və daha sonra fikirlərin daha sadə rahat və məntiqli ifadə istifadə olunmasını təmin edir.

Ədəbiyyat:

1.     Adam, J.M. (1985). "Quels types de textes ?" Dans Le Français dans le Monde, no.192, août.

2.     Allouche, V. (1996). "Stylistique et enseignement. Les processus d’écriture, De l’oral à l’écrit." Dans Le Français dans le Monde, no.268, pp.60-62.

3.           Amstutz, CH. (1983). "Des aides à l’écriture narrative (ou comment lancer des élèves en grande difficulté dans l’écriture d’une nouvelle policier)", Dans Vers une nouvelle pédagogie de la lecture.  Paris : Armand Colin Bourrelier.

4.     Catach, N. (1975). Ecrit et graphie dans I’enseignement du français. Dans De l’apprentissage de I’écrit.

5.     Chomsky, N. (1976). Aspectos de la teoria de la sintáxis. Madrid: Seix Barral.

6.     Defior Citoler, S. (1996), Las Dificultades de aprendizaje : Un enfoque cognitivo. Granada : Ediciones Aljibe.

7.     Davene, M. (1975). L’écrit en question. Université de Grenoble.

8.      Fayol, M. (1994). Le récit et sa construction, Une approche de psychologie cognitive. Lausanne: Delachaux & Niestlé.

9.      Favart, M. & Passerault, T J.M. (1995). "Evolution du rôle fonctionnel des connecteurs et de la planification écrite du récit chez les enfants de 7 à 11 ans." Revue de phonétique appliquée no.115, 116, 117, 199-221.

10.  García-Debanc, C. (1995). "La Production d’écrits, telle qu’on I’enseigne aujourd’hui". Hommage à Frank Marchand Coordonné par Jean HÉBRARD. ELA Revue de Langues- Cultures, Didier Éruditions, Paris.

11. Jolibert, J. (1991). Formar niños productores de textos. Trad. Gaidames, F.V., Moreno, M.A. Chile: Hachette-Chile.

12. Pouliot, M. (1993). "Discours explicatif écrit en milieu universitaire." Dans Le Français dans le Monde, Numéro spécial, Paris.

13. Vigner, G. (1982). Écrire, París : Clé Internationale.

14. Vigotsky, Lev. S. (1994). Pensamiento y lenguaje. 3era. reimpresión. México: Ediciones Quinto Sol.

15. Weber, C. (1993). "L’écrit, un système d’opérations et de représentations." Dans Le Français dans le Monde, no. spécial, Paris

 

 

 

 

 

VAZEH ƏSKƏROV

XÜLASƏ

DİL FAKÜLTƏLƏRİNİN YUXARI KURSLARINDA TƏLƏBƏLƏRDƏ YAZI BACARIQLARININ İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ İMKANLARI

Müasir dünyada xarici dil dərslərinin effektivliyini təmin etmək məqsədi ilə interaktiv metodların tətbiq edilməsi və bunun üçün yeni proqramların işlənib hazırlanmasına ehtiyac duyulur. Informasiya texnologiyalarının günü-gündən inkişaf etməsi xarici dilləri tədris edən fakültələrdə oxu və yazı bacarıqlarının mənimsənilməsi üçün yeni perspektivlər ortaya qoyur. Araşdırma apararkən yazı vərdişlərinin peşəkar və profesional həyatda eləcə də gündəlik həyatda tətbiq edilməsi böyük bir təhsil məsələsinə çevrilməsinin şahidi oluruq. Aparılmış çağdaş tədqiqatlar, xüsusən də xarici dillərin öyrənilmə mürəkkəbliyini və yazı bacarıqlarının tətbiqetmə müxtəlifliyini izah etməyə və dəqiq analiz edərək öyrənməyə imkan verir.

           

ВАЗEX АСКЕРОВ

РЕЗЮМЕ

ВОЗМОЖНОСТИ РАЗВИТИЯ ПИСЬМЕННЫХ НАВЫКОВ У СТУДЕНТОВ ВЫСШИХ КУРСОВ ЯЗЫКОВЫХ ФАКУЛЬТЕТОВ

Чтобы обеспечить эффективность уроков иностранного языка в современном мире, необходимо применять интерактивные методы и разрабатывать для этого новые программы. Ежедневное развитие информационных технологий открывает новые перспективы для приобретения навыков чтения и письма на факультетах иностранных языков. Проводя исследования, мы становимся свидетелями того, что применение навыков письма в профессиональной и профессиональной жизни, а также в повседневной жизни стало серьезной образовательной проблемой. Современные исследования, в частности, позволяют объяснить и точно проанализировать сложность изучения иностранных языков и разнообразие применения навыков письма.

VAZEH ASGAROV

ABSTRACT

 

OPPORTUNITIES FOR DEVELOPING WRITING SKILLS OF STUDENTS IN HIGHER COURSES OF LANGUAGE FACULTIES

In order to ensure the effectiveness of foreign language lessons in the modern world, there is a need to apply interactive methods and develop new programs for this purpose. The daily development of information technology opens up new perspectives for the acquisition of reading and writing skills in foreign language faculties. While conducting research, we are witnessing that the application of writing skills in professional and professional life as well as in everyday life has become a major educational issue. Modern research, in particular, allows us to explain and accurately analyze the complexity of learning foreign languages and the variety of application of writing skills.