Azərbaycan
mühacir ədəbiyyatı
Açar sözlər: ədəbiyyat, diaspora, sosiologiya, mühacirət, əhalinin köçü, tarix
Keywords: literature, diaspora, sociology, migration, population movement, history,
Ключевые слова: литература,
диаспора, социология, миграция, движение населения, история
Mühacir ədəbiyyatından danışan zaman ilk əvvəl iki növ ədəbiyyatın
olduğunu qeyd etmək istərdim. Belə ki, onlardan biri mühacirlərin özləri tərəfindən
yazılmış digəri isə onlar haqqında yerli və ya xarici yazıçılar tərəfindən yazılmış
əsərlər hesab olunur.
XX əsrdə Rusiyada müxtəlif münaqişə və müharibələr nəticəsində baş
vermiş siyasi dəyişikliklər əhalinin kütləvi surətdə yerdəyişməsinə və köç etməsinə
səbəb olmuşdur. Sovet hakimiyyətinin qurulduğu ilk dövrlərdə bu proses daha da
geniş vüsət almağa başlayır. Xarici ölkələrə üz tutan mühacirlər müxtəlif təşkilatlar
ətrafında birləşərək kommunizmə qarşı birgə fəaliyyətə başlayırlar. Xüsusən
1920-1930-cu illəri əhatə edən mühacirat sonra baş verəcək dövrlərdən kəskin fərqlənir.
Belə ki, əgər bu dovr mühaciratı öz ölkələrinin liderləri, ziyalıları, hərbiçiləri,
burjua nümayəndələri və s. idilərsə, II Dünya müharibəsindən sonrakı dövr
mühacirləri artıq sovetlər birliyinin ilk nəsli hesab olunan vətəndaşlar və bu
dövrdə yazılan ədəbiyyat da sovet ideologiyasının məhsulu sayılan ədəbiyyat
hesab olunur.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, mühacirlər ictimai fəaliyyət göstərmək
üçün təkcə maliyə cətinliyi deyil eyni zamanda sovetlər birliyinin diplomatik
yollar ilə əngəllər törətməsi ilə də üzləşirdilər. Misal üçün 1930-1931-ci illər
ərzində SSSR- i və Türkiyə xarici işlər nazirlərinin bir neçə qarşılıqlı görşlərindən
sonra bəzi mətbu orqanları (Odlu Yurt, Bildirich, Azeri-Türk, Yeni Türkestan)
bağlanmağa məcbur edilmişdir. Hətta bu dövrdə Məmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala
Məmmədzadə Turkiyəni tərk etmək məcburiyyətində qalmış, Əhməd bəy Ağaoğlunun isə
Mustafa Kamal Atatürk ilə münasibətləri soyumuşdur. Bütün bu münasibətlər
bolşevizmə qarşı aparılan mübarizə üçün xoşagəlməz hesab olunsa da mühacirlər
öz ideologiyalarından dönmür, öz fədakar işlərini davam etdirir və hətta bu sahədə
ukrayna eləcə də rus mühacirlərindən geri qalmırdılar.
Azərbaycan mühacir ədəbiyyatı
XX əsrin əvvələrində yaranmağa başlamışdır və çox çətin bir yol keçmişdir. Onun
formalaşması bəlli siyasi hadisələrə görə mühacir hayatı yaşamış Azərbaycan ədəbiyyatçıları
tərəfindən gerçəkləşmişdir. Qeyd etməliyik ki, bundan qabaq da mühaciratda
yazılmış əsərlər mövcud idi. Onların arasında Məhəmməd ağa Şahtahtinskinin
1873-1875 və 1889-1902-ci illərdə Parisdə, Rəşid bəy Axundovun 1873-cü ildə
Bruseldə, Əhməd bəy Ağaoğlunun 1885-1894-cü illərdə Parisdə nəşr etdikləri nəşrləri
göstərmək olar.
Les journaux et revues
publiés par le parti
Musavat en exil
Nom
|
Année
|
Pays
|
Yeni Kafkasya
journal
|
1923-1928
|
Turquie
|
Azeri
Turk journal
|
1928-1929
|
Turquie
|
Odlu Yurdu journal
|
1929-1931
|
Turquie
|
Bildirish journal
|
1930-1931
|
Turquie
|
Azerbaycan Yurd Bilgisi
journal
|
1932-1934
|
Turquie
|
Istiklal journal
|
1932 - ?
|
Allemagne
|
Kurtulush journal
|
1934-1938
|
Allemagne
|
Musavat bulletin
|
1936-?
|
Pologne, Turquie
|
Azerbaijan
|
1952- aujourd’hui,
|
Turquie
|
Tahirli Abid (2007)
Azərbaycan
mühacirət mətbuatı (1921-1991) (La
littérature
azerbaïdjanaise à l’émigration), Bakı, Çinar Çap.
Azərbaycan ikinci müstəqilliyini əldə etdikdən sonra bir çox müasir tədqiqatçıların
keçən əsr boyu dərc etdikləri zəngin ədəbi və mədəni irs ilə tanış oluruq. Tədqiqatçıların
yanaşması da müxtəlifdir.
Həsən Quliyev (2004) Azərbaycan mühacir ədəbiyyatını iki dövrə bölür.
Birinci dövr XX əsrin əvvəli Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əhməd bəy
Ağaoğlu, Məhəmməd Hadi və başqalarının sovetlər birliyi yaranana qədər xarici
ölkələrdə nəşr etdikləri nəşrlərdir. İkinci dövr ADR-in süqutundan sonra Almas
İldırım, Yusif bəy Çəmənzəmənli, Banin, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ceyhun Hacıbəylinin
kimi bir çox ziyalı mühacirlərin dərc etdikləri nəşrlərdir.
Əliheydər Atakişiyev mühacir ədəbiyyatının yaranmasıdan bəhs edərkən
onu Gənc Türklər hərəkatından 1991-ci ilədək olan dörd dövrə bölür. Müəllif
ADR-in süqutuna qədər olan, 1920-1941-ci illəri əhatə edən dövrü, Soyuq müharibə
və 1991-ci ildə qazandığımız müstəqillik dövrlərini xarakterizə edir.
Abid Tahirli bu sahədə geniş tədqiqat aparmış və 4 kitab dərc
etdirmişdır. Müəllif xaricdə xüsusən Fransada, Almaniyada, Türkiyədə dərc
olunmuş ümumulikdə 66 nəşr haqqında məlumat verir. Onlardan Yeni Gafgaziya,
Azəri Türk, Odlu Yurd, Bildiriş, Azərbaycan Yurd Bilgisi, İstiqlal, Gurtuluş,
Gafgaz, Prometey, Azərbaycan adlarını
çəkmək olar ki, onların da müəllifləri taninmış mühacir zayalılarımızdır. Müəllifin
fikrincə ilk mühacir ədəbiyyatının nəşri məhz böyük ideoloq alim Əli bəy
Hüseynzadənin 1880-cı illərdə Türkiyədə tələbə olan zaman qələmə aldığı qsərlərdir.
Eyni zamanda bu siyahıya Əhməd bəy Ağaoğlunu da əlavə edən müəllif onu Parisdə
tələbə olan zaman dərc etdiyi nəşrləri diqqətə çatdırır. Eyni zamanda Azərbaycan
mühacir jurnalistikasının da nəşri ilk dəfə 1884-cü ildə Parisdə al-Urwat
al-Wuthqa jurnalında ərəbcə Cəmaləddin
Əfqani və Məhəmməd Abdühün əməyi nəticəsində dərc olunmağa başlayır.
Bəzi tədqiqatçılar ilk mühacir ədəbiyyatının M. Rəsulzadənin
başçılığı ilə 1923-cü ildə dərc olunmuş “Yeni Qafqaziya” jurnalı olduğunu
deyirlər. Lakin Abid Tahirli məhz 1921-ci ildə Təbrizdə Mirzə Cəlilin başçılığı
ilə nəşr olunan “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk xaricdə dərc olunmuş ədəbiyyat
hesab edir. Ümumiyyətlə, bu siyahıya “Azəri-Türk” (1928), “Odlu Yurd”
(1929-1930), “Bildiriş” (1930), “Azərbaycan Yurd Bilgisi” (1931-1934),
“İstiqlal” (1932) jurnallarını da əlavə edə bilərik. 1931-ci ildə bir çox azərbaycanlı
mühacirlər Türkiyəni tərk etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu dövrdən etibarən
mühacir ədəbiyyatının yeni avropa
dövrü yaranmağa və 10 dekabr 1932-ci ildən Berlində İstiqlal nəşr olunmağa
başlayır.
Mühacir ədəbiyyatından danışan zaman Azərbaycan
Demokratik Respublikasının Paris sülh konfransına göndərilmiş nümayəndə heyətinin
nəşr etdikləri bir neçə mühüm işləri göstərməmək düzgün olmzdır. 1919-cu ilin
may ayından 1920-ci ilin aprel ayınadək nümayəndə heyəti 3 kitab 12 bülleten, 1
coğrafi xəritə eləcə də müxtəlif jurnal və qəzetlərdə onlarla məqalə dərc
etdirməyə müəssər olmuşlar.
Xaricdə dərc olunmuş əsərlərdən danışanda Azərbaycanlı mühacirlərin də
fəal olduğu “Prometey hərəkatı”ndan danışmamaq olmaz. Bu hərəkatın 1926-1938-ci
illər arasında Parisdə fransız dilində dərc olunan mətbu orqanı “Prometey”
jurnalı öz dövrünün siyasi həyatında kifayət qədər aktivlik nümayiş etdirmiş
və hadisələrin cərəyan etməsində müəyyən rola sahib olmuş və 12 il ərzində 137
sayda dərc edilmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Axundov Rəşid bəy (2003), Məktublar, sənədlər, tərcümələr, məqalələr
(Lettres, documents, traductions, articles), Bakı, Nurlan.
2.
Altstadt Audrey L.
(1992) The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian, Rule,
Hoover Institution. Stanford University, Studies of Nationalities in the USSR
Series.
3.
ArzumanliI Vagif
(2001), Azerbaycan Diasporu (Diaspora
d’Azerbadjan), Bakou, Qartal.
4.
Balçi Bayram (2008), La place de la « diaspora » azerbaïdjanaise dans la
politique de l'Azerbaïdjan postsoviétique : esquisse d'analyse, EurOrient,
28, pp. 185-204.
5.
Constant Antoine
(2002) L'Azerbaïdjan, Karthala
(Méridiens), Paris.
6.
İbrahimli Xaleddin
(1996), La politique d’immigration d’Azerbaïdjan, (1918 - 1991), Bakou,
Elm.
7.
Məmmədzadə
Mirzə Bala (2007), Köylü hərəkatı, Leninin milli siyasəti
(Mouvement paysan, la politique nationale de Lénine), Bakı, édition
inconnue.
8.
Svyataçovski Tadeuş
(2000), Rusiya və Azərbaycan : sərhədyanı bölgə keçid dövründə (Russie et
Azerbaïdjan : la région frontalière au cours de la période de transition),
Bakı, Xəzər Universitəsi
9.
Tahirli Abid
(2002), Azərbaycan mühacirəti mətbuatı I hissə (La littérature
azerbaïdjanaise à l’émigration Ier partie), Bakı, QAPP-Poloqraf.
10.
Tahirli Abid
(2003), Azərbaycan mühacirəti mətbuatı II hissə (La littérature
azerbaïdjanaise à l’émigration IIème partie), Bakı, Ozan.
11.
Tahirli Abid
(2005), Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921-1991) (La
publication de la littérature azerbaïdjanaise à l’émigration), Bakı,
CBS.
12.
Tahirli Abid (2007),
Azərbaycan mühacirət mətbuatı (1921-1991) (La littérature azerbaïdjanaise à
l’émigration), Bakı, Çinar Çap.
13.
Yaqublu Nəsiman
(1999), Azərbaycan milli istiqlal mübarizəsi və Məmməd Əmin Rəsulzadə (La
lutte pour l’indépendance nationale et Memmed Emin Rasoulzade), Bakı.
14.
Yaqublu Nəsiman
(2005), Azərbaycan legionerləri (Les légionnaires d’Azerbaïdjan), Bakı,
Cıraq.
15.
Yaqublu Nəsiman
(2008), Əbdurrıhman Fətəlibəyli-Düdənginski, Bakı, Adiloğlu.
16.
Гулиев
Гасан (2004), Эмигрантская литература азербайджана, Баку, Нурлан.
17. Vazeh ASGAROV (2014) İmmigration des Azerbaïdjanais, PAF, France
XÜLASƏ
AZƏRBAYCANIN MÜHACİR ƏDƏBİYYATI
Azərbaycan mühacir ədəbiyyatı
XX əsrin əvvəllərində yaranmağa başlamışdı. Buna baxmayaraq sovet dövründə bu
mövzu uzun müddət əlçatmaz qalmış və yalnız 1980-ci illərin sonları tədqiqatçıları
maraqlandırmağa və öyrənilməyə başlamnılmışdır. Bu məqalədə həmin dövrdən bu
günə qədər mühacirətdə dərc olunmuş müxtəlif nəşrlər haqqında məlumat verilir.
РЕЗЮМЕ
АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА ЭМИГРАЦИИ
Азербайджанская литература
эмиграции начала формироваться вначале ХХ века. Тем не менее, эта тема
оставалась труднодоступной в советскую эпоху и лишь с конца 1980-х годов стала объектом внимания и изучения
исследователей. В этой статье дается нформация о выходе с этих самых пор поныне
различных публикаций в эмиграции.
PhD Vazeh Əskərov
vazeh2000@yahoo.fr
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire