“Azərbaycan Dili – Tat Dili Ləhcələri Lüğəti”: Azərbaycan dilçilik elminə əhəmiyyətli töhfə

2025-ci il Müəllimlər Günü ərəfəsində ölkəmizin elmi mühitində xüsusi önəm daşıyan yeni bir nəşr – “Azərbaycan Dili – Tat Dili Ləhcələri Lüğəti” işıq üzü görüb. Azərbaycan Respublikasının Qeyri‑Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı və “Azəri” Tat Mədəniyyət Mərkəzi İctimai Birliyinin icra etdiyi layihə çərçivəsində ərsəyə gələn bu lüğət, tat dilinin zəngin leksik xəzinəsinin qorunması və sistemləşdirilməsi baxımından son illərin ən mühüm elmi təşəbbüslərindən biridir.

Kitabın elmi redaktoru – dosent, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Vazeh Əskərov, müəllifləri isə Dadaş Əliyev, Fərman Əliyev və Fuad Sultanovdur.

 Dilimizin zənginliyinə körpü salan böyük layihə

Tat dili, Hind‑Avropa dil ailəsinin İran qrupuna mənsub olub qədim və çoxşaxəli inkişaf mərhələsi keçmiş, Azərbaycan ərazisində isə əsrlər boyu türk dili ilə paralel yaşayan canlı etnolinqvistik sistemdir. Lüğətin hazırlanması zamanı tərtibçilər tat dilinin Şimal (Quba–Şabran), Mərkəz (Abşeron–Xızı) və Cənub (Lahıc–Şamaxı–Ağsu) ləhcələrini müqayisəli şəkildə araşdıraraq 10 minə yaxın Azərbaycan sözünün bu ləhcələrdə qarşılığını müəyyənləşdiriblər. Bu regional təsnifat kitabın həm elmi, həm də tətbiqi dəyərini artırır.

Lüğətin mühüm məqsədlərindən biri – tat dilinin artıq unudulmağa başlamış leksik qatının yenidən elmi dövriyyəyə qaytarılmasıdır. Bu lüğət həm tatdilli məktəblərdə tədris prosesi üçün, həm də dilçilik araşdırmaları aparan mütəxəssislər üçün fundamental mənbə rolunu oynayır.

 

Tat dilinin tarixi və etnoloji mənzərəsi

Kitab yalnız lüğət deyil, həm də tat xalqının tarixi-etnoqrafik inkişafını əks etdirən geniş məlumat bazası təqdim edir. Sənəddə göstərildiyi kimi, tatlar müxtəlif tarixi mərhələlərdə Quba, Şabran, Xızı, Siyəzən, Şamaxı, İsmayıllı, Ağsu və Abşeron bölgələrində məskunlaşıblar. Onların dini mənsubiyyətinə görə müsəlman, yəhudi və xristian tatlar olmaqla üç etno‑konfessional qrupa ayrılması, eləcə də bəzi ərazilərdə tatların özlərini “parsı”, “dağlı”, “löyiji”, “dağ yəhudisi” kimi adlandırması kitabda xüsusi olaraq vurğulanır.

Bu məlumatlar lüğətin sırf dilçilik deyil, həm də etnoqrafiya, sosiolinqvistika və mədəniyyətşünaslıq baxımından böyük elmi dəyərə malik olduğunu göstərir.

 

Fonetik, qrammatik və leksik xüsusiyyətlər 

Kitabın ön hissəsində tat dilinin fonetik strukturu – sait və samit sistemləri, diftonqlar, boğaz səsinin (h’) müxtəlif ləhcələrdəki tələffüz fərqləri təhlil olunur və nümunələrlə göstərilir.
Məsələn, tat dilində bir çox sözlər tələffüzə görə həm məna, həm qrammatik funksiya dəyişə bilir:

• sir – sarımsaq və si:r – tox
• ızım – odun və ı:zım – indi

Bu kimi nümunələr dilin fonetik elastikliyini və ləhcələrarası fərqləri elmi şəkildə ortaya qoyur.

Qrammatika bölməsində isə:

• 7 zaman forması (indiki, keçmiş, nəqli, uzaq keçmiş, davam, qəti və qeyri-qəti gələcək zaman),
• feil şəkilləri (əmr, orzu, şərt, vacib),
• isimlərin hallar sistemi,
• sintaksis və frazeologiya

kimi mövzular ətraflı izah olunur.

Bu cihaz kitabı yalnız lüğət deyil, həm də tat dili üçün kiçik bir akademik dərslik səviyyəsinə yüksəldir.

 

Lüğətin quruluşu – sistemli müqayisə modeli

Lüğət 4 sütunlu struktur üzərində qurulub:

1.    Azərbaycan dilində söz

2.    Cənub ləhcəsində qarşılığı

3.    Mərkəz ləhcəsində qarşılığı

4.    Şimal ləhcəsində qarşılığı

Bu yanaşma tat dilinin bütün canlı variantlarının eyni səviyyədə öyrənilməsinə, müqayisə edilməsinə və dilin vahid normaya doğru inkişafına imkan yaradır.

Kitabda həmçinin:

• toponimlər,
• spesifik ləhcə sözləri,
• frazeoloji vahidlər,
• peşə və sənətkarlıq terminləri,
• məişət və kənd təsərrüfatı leksikonu

də ayrıca təqdim olunur ki, bu da lüğətin praktiki istifadə sahəsini genişləndirir.

 

Ədəbi-estetik yanaşma: mədəni irsin simvolizmi

Nəşrin üz qabığında istifadə olunan xalça və keramika ornamentləri, tat və Azərbaycan xalq mədəniyyətinin bir-birini tamamlayan estetik qatlarını təcəssüm etdirir. Bu vizual seçim kitabın yalnız elmi deyil, həm də mədəni məna yükünü ifadə edir.

 

Təqdimat və ictimai əhəmiyyət

*“Azərbaycan Dili – Tat Dili Ləhcələri Lüğəti”*nin rəsmi təqdimatı “Azəri” Tat Mədəniyyət Mərkəzi İctimai Birliyinin təşəbbüsü və QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin dəstəyi ilə UFAZ-da baş tutmuşdur. Təqdimat mərasimində sizin iştirakınız həm elmi ictimaiyyət, həm də azsaylı xalqların dil irsinin qorunması sahəsində çalışan tədqiqatçılar üçün mühüm təşviq olmuşdur.

Bu nəşr ölkəmizdə son illər multikulturalizm və dil müxtəlifliyinə verilən yüksək qiymətin daha bir real göstəricisi hesab edilə bilər. Tat dilinin məktəblərdə tədrisi, lüğətin geniş auditoriyaya çatdırılması və elmi standartlara uyğun hazırlanması dövlətimizin humanist dil siyasətinin bariz nümunəsidir.

 

Nəticə

Bu lüğət:

• tat dilinin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi,
• dialektoloji tədqiqatların genişlənməsi,
• Azərbaycan və tat dilləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin araşdırılması,
• azsaylı xalqların mədəni və dil irsinin sənədləşdirilməsi,
• elmi araşdırmalar və tədris prosesinin zənginləşdirilməsi

baxımından son dərəcə əhəmiyyətli əsərdir.

Nəşr həm müasir Azərbaycan dilçilik elmini zənginləşdirir, həm də ölkəmizdə yaşayan tat icmasının dil yaddaşını qorumağa xidmət edir. Bu baxımdan lüğət yalnız bir elmi kitab deyil, mədəni kimliyimizi tamamlayan strateji əhəmiyyətli bir mənbədir.