La résistance pour l’indépendance de l’Azerbaïdjan.
Nombre total de pages vues
lundi 31 janvier 2022
jeudi 20 janvier 2022
Tariximizə
20 Yanvar kimi bir şanlı gün əlavə olundu
Dosent Vazeh Əskərov
Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə Heyətinin üzvü,
Azərbaycan-Fransız Universitetinin (UFAZ) icraçı direktoru
Bu gün Azərbaycan xalqı “Qara Yanvar” faciəsinin 32-ci ildönümünü qeyd edir. XX əsrin sonu Dünyada baş verən iki mühüm hadisə, 1989-cu ildə ADR və Qərbi Berlin arasındakı sərhəd istehkamı olan Berlin divarının daöıdılması və 1991-ci ildə SSR-in süqut etməsi bir çox dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Belə ki, yenidənqurma siyasəti və aşkarlıq adı altında yürüdülən siyasət müxtəlif nəticələrə o cümlədən SSR-nin münaqişə zonalarından (Əfqanıstan, Afrika) eləcə də Almaniyadan qoşunlarının çıxarılması ilə nəticələndi. SSR-in dağılmasının sürətlənməsi keçmiş sovet respublikalarının xalqları arasında yeni mübaqişə ocaqlarının eləcə də müharibələrin yaranmasına gətirib çıxardı və yeni müstəqil dövlətlərin yaranmasına sevetlər birliyinin isə öz yerini MDB-yə (Müstəqil Dövlətlər Birliyinə) verməsi ilə nəticələndi. Bu dövrdə sovetlər birliyinin dağılması prosesi daha da surətləndi və keçmiş birliyə aid olan xalqlar arasında münaqişələr alovlanmağa başladı. Bu proses Avropa olkələrinin (Yuqoslaviya, Çexoslovakiya) parçalanması, yeni yaranan münaqişə ocaqlarının (Balkan və Qarabağ) alovlanması və həmçinin 1991-ci ilin oktyabrında Azərbaycanın və eləcə də digər sovet ölkələrinin ard-arda müstəqilliklərinin elan edilməsi ilə sovet dövrünün sonu olaraq tarixə düşdü.
Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini 1991-ci ilin oktyabrında yenidən qazandı. Lakin bu müstəqillik digər SSR-i xalqları kimi asan, itkisiz və qansız başa gəlmədi. Tariximizə 20 Yanvar kimi bir şanlı gün əlavə olundu. Son illərə qədər biz bu günü kədər və qüssə ilə qeyd etdik. Bu illər ərzində sovet əsgərinin sovet vətəndaşına necə güllə aça biləcək ixtiyarında ola biləcəyini anlamağa çalışdıq. Həmin günün tarixini yaşayan eləcə də bu günki nəsil Azərbaycan xalqı fəxr edir ki, 20 Yanvarda öz həyatlarını Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda şəhid etmiş övladları olub. Bu gün Azərbaycan xalqının tarixində müstəqillik uğrunda qazandığı şanlı bir gündür.
Həmin illərin hadisələrini analiz
etdikdə görürük ki, Azərbaycan xalqı üçün müstəqilliyə gedən yol heç də asan
olmamışdı. Azərbaycanda Mixail Qorbaçov rəsmən “xalq düşməni” hesab olunur. Belə
ki, Sevet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sonuncu Baş Katibi (1985-1991), SSRU-nin ilk və son prezidenti Qorbaçovun erməni lobbisinin təsiri
altına düşərək Qarabağı Azərbaycandan necə təcrid etdiyini bütün Azərbaycan
vətəndaşları yaxşı xatırlayır. 1980-cı illərin sonlarından 2020-ci ilin
sentyabr ayına qədər son 30 ildə Qarabağ münaqişəsi keçmiş SSR-də Gürcüstan və
onun separatçı Abxaziya və Cənubi Osetiya respublikaları, yaxud Moldova ilə
Dnestryanı arasında olan bir neçə dondurulmuş münaqişədən biri idi. 1988-ci
ildən başlayaraq Qarabağda baş verən hadisələrə artıq azərbaycanlılar deyil,
erməni separatçıları rəhbərlik edir. 1988-ci ilin martında SSR-də Dağlıq
Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi inkişafı haqqında xüsusi qərar qəbul edilir.
Qərara əsasən SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1989-cu il yanvarın 12-də Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayəti üzərində Azərbaycanın səlahiyyətlərinin götürülməsi,
sonra isə ona verilməsi üçün xüsusi idarəetmə formasının tətbiqi haqqında
rəhbərliyin Mərkəzin nümayəndəsinin başçılıq etdiyi xüsusi administrasiya
komitəsinə, bu isə Dağlıq Qarabağın ayrılmasını nəzərdə tuturdu. Sovet
administrasiyası bu problemə xüsusi diqqət yetirərək regionda vəziyyətin
normallaşması görüntüsü yaratmağa çalışır. Eyni zamanda Azərbaycan xalqının
böyük faciəsinə və Qarabağda ilk etnik zəmində münaqişənin alovlanmasına susur.
Həmin dövrdə bu məsələdə Azərbaycanın o zamankı rəhbərliyinin neytral mövqe
tutması öz xalqına qarşı ən böyük xəyanətdir. 1988-ci ilin fevralında Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayət Sovetinin azərbaycanlı deputatların iştirakı olmadan
keçirilən iclasında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycandan ayrılaraq
Ermənistana birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edilir.
1989-cu il dekabrın 1-də Ermənistan
SSR Ali Soveti Dağlıq Qarabağın ilhaqı haqqında fərman qəbul etdi. Bu fərman
SSRİ və Azərbaycan Konstitusiyalarına zidd idi belə ki, Sovet Respublikasının
ərazisi yalnız müvafiq respublikaların qarşılıqlı razılığı ilə dəyişdirilə
bilərdi. Moskvanın Azərbaycana qarşı tendensiyalı siyasəti qəzəb və kütləvi
etirazlara səbəb olur. Vəziyyətə nəzarət etmək üçün Moskva hərbi müdaxiləni
seçir.
1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə
keçən gecə saat 23:30-da ölkədə fövqəladə vəziyyət elan edilmədən ölkə ərazisinə
yeridilən 26 min sovet qoşunları 5 müxtəlif istiqamətdə Azərbaycanın paytaxtı
Bakıya daxil olur. Sovet əsgərləri tanklardan və zirehli texnikadan sovet
vətəndaşlarına atəş açır. Hadisə nəticəsində yüzlərlə dinc sakin həlak olub,
yaralanıb və itkin düşüb. Xalqımızın yaddaşına Qanlı Yanvar kimi düşən o
gecənin qanlı statistikası kifayət qədər ağırdır: 137 nəfər öldürülüb, 744
nəfər yaralanıb, 841 nəfər qanunsuz həbs edilib. Ölən 137 nəfərdən 117-si
azərbaycanlı, 6-sı rus, 3-ü yəhudi və 3-ü tatardır.
1987-1991-ci illərdə Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin tərkib hissəsi kimi bütün azərbaycanlı əhalinin Ermənistandan
tamamilə qovulması siyasəti həyata keçir və 200 minə yaxın azərbaycanlı öz dədə
baba yurdlarından qovulur. Əgər XX əsrin əvvəllərində indiki Ermənistan
ərazisinin demək olar ki, yarısını azərbaycanlılar təşkil edirdisə, bu gün
qeyri-rəsmi statistikaya görə Ermənistanda əsirlərdən başqa bir nəfər də olsun
azərbaycanlı yoxdur. Azərbaycanda isə qeyri rəsmi statistikaya görə yaşayan
ermənilərin sayı 20 min nəfərdən çoxdur.
1988-ci ildən 1994-cü ilə qədər
Cənubi Qafqaz regionunda Ermənistan və Azərbaycan arasında Azərbaycanın
ərazisində yerləşən Dağlıq Qarabağa nəzarət uğrunda müharibə baş verir. Müharibə
Azərbaycan torpaqlarınının uşğalı ilə başa çatır. Münaqişə 1992-ci il fevralın
23-dən 26-na kimi Xocalı qətliamı ilə pik həddə çatır və bu qətliyamda 613
nəfər, o cümlədən 106 qadın və 83 uşaq həlak olur.
İkinci Qarabağ müharibəsi və ya
“Dəmir yumruq” əməliyyatı Azərbaycan ərazilərinin işğaldan azad edilməsi və
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başa çatması ilə tarixə düşdü. 27 sentyabr 2020-ci
il tarixində Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən atəşkəs rejiminin kobud
şəkildə pozulmasına cavab olaraq Azərbaycan Silahlı Qüvvələri erməni
təxribatlarının qarşısının alınması məqsədilə əks-həmlə əməliyyatlarına
başlayır. Respublika ərazisində hərbi vəziyyət elan edilir və ölkədə qismən
səfərbərlik elan edilib.
2020-ci il noyabrın 8-də Azərbaycan
Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev Şuşanın azad edildiyini
elan etməklə və noyabrın 10-da Azərbaycan prezidenti, Ermənistanın baş naziri
və Rusiya prezidenti münaqişə zonasında bütün hərbi əməliyyatların dayandırılması
haqqında saziş imzalayır. Nəhayət 30 il davam edən münaqişə Azərbaycanın
BMT-nin 1993-cü ildən qəbul etdiyi 4 qətnamənin tələbinə görə (No822, 853, 874,
884) Ermənistanın işğalına son qoyur və öz ərazi bütövlüyünü bərqərar edir.
Razılaşmaya əsasən, noyabrın 20-də
Ağdam, 25-də Kəlbəcər, dekabrın 1-də isə Laçın bir güllə də atılmadan, heç bir
itki vermədən azad edilib. Müqaviləyə Ermənistan ərazisindən Naxçıvan Muxtar
Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat
kommunikasiyalarının tikintisi də daxildir. Beləliklə, Azərbaycanın hərbi
qələbəsi Ermənistanı kapitulyasiya aktına imza atmağa məcbur etdi. Müqavilə
həmçinin Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin bölgədə beş il müddətinə qalması və
atəşkəsə nəzarət etmək üçün Rusiya-Türkiyə müşahidə mərkəzinin yaradılmasını
nəzərdə tutur.
Du conflit du
Haut-Karabakh au Janvier Noir
Des
soldats soviétiques ont tiré depuis des chars et des véhicules blindés sur des
citoyens soviétiques à Bakou
Aujourd’hui,
le peuple azerbaïdjanais commémore le 32e anniversaire de la
tragédie du « Janvier Noir ». À
la fin du XXème siècle, avec la chute du mur de Berlin en 1989 et
l’effondrement de l’URSS en 1991, le monde se trouve complètement modifié. Les
conséquences diverses, la politique de la « Perestroïka »[1] et de la « Glasnost »[2] passent aux
négociations de désarmement et l’URSS se retire des conflits où elle est
engagée (Afrique, Afghanistan). L’accélération de l’éclatement de l’URSS créée
des guerres entre les peuples des anciennes républiques soviétiques
et cède sa place à la CEI (Communauté des États indépendants). La
division de certains états en Europe comme l’ex-Yougoslavie et
l’ex-Tchécoslovaquie, la création de nouvelles zones de conflit (Haut-Karabakh,
guerre des Balkans) et aussi la proclamation de pays indépendants comme
l'Azerbaïdjan en octobre 1991, sont les conséquences du changement du pouvoir
et la fin de l’ère soviétique.
À partir de 1988, les évènements ne sont
plus conduits par les Azerbaïdjanais, mais par les séparatistes arméniens. Au
mois de mars 1988, un décret spécial sur le développement socioéconomique de la
région du Haut-Karabakh est adopté en URSS. La démarche est la suivante :
oukase du Présidium du Soviet suprême de l'URSS, le 12 janvier 1989, sur
l'introduction de la forme particulière de gestion pour ôter l’autorité de
l'Azerbaïdjan sur la région autonome du Haut-Karabakh, puis transfert de la gestion
au Comité de l'administration particulière dirigée par le représentant du
Centre, ce qui signifiait la sécession du Haut-Karabakh. L'administration
soviétique fait des efforts pour créer l'image d’une normalisation de la
situation dans la région, en accordant une attention particulière à ce
problème. En même temps, elle fait silence sur la grande tragédie du peuple
azerbaïdjanais. Sur cette question la position neutraliste de l'administration
azerbaïdjanaise trahit son peuple. Il est décidé en février 1988, lors d'une
réunion du Soviet régional de la Région Autonome du Haut-Karabakh (RAHK), sans
la participation des députés azerbaïdjanais, de séparer la RAHK de
l'Azerbaïdjan et de la rattacher à l'Arménie.
Le
1er décembre 1989, le Soviet suprême du RSS d'Arménie adopte un décret sur
l'annexion du Haut-Karabakh. Ce décret est contraire aux Constitutions de
l'URSS et de l'Azerbaïdjan, selon lesquelles le territoire d'une République
soviétique ne peut être modifié que par un accord mutuel des républiques
intéressées. La politique tendancieuse de Moscou à l'égard de l'Azerbaïdjan
cause la colère et des protestations massives. Pour contrôler la situation,
Moscou choisit l’intervention militaire. La nuit du 19 au 20 janvier 1990,
l’armée soviétique avec 26000 soldats, sans déclarer l'état d'urgence, ont
envahi la ville et ont massacré au moins 137 personnes à Bakou et
on relève des centaines de blessés, de disparitions et
d’arrestations.
Dans
la nuit du 19 au 20 janvier 1990, à 23 h 30, les troupes soviétiques installés
dans le pays sans déclarer l'état d'urgence dans le pays pénètrent à Bakou, la
capitale azerbaïdjanaise en 5 direction différentes. Les soldats soviétiques ont
tiré avec les chars et les véhicules blindés sur les citoyens soviétiques. Des
centaines de civils ont été tués, blessés et portés disparus à la suite de
l'incident. Les statistiques sanglantes de cette nuit sont assez lourdes : 137 personnes tuées,744 personnes blessées, 841
personnes illégalement arrêtées. Parmi les 137 morts 117 sont azerbaïdjanais, 6
russes, 3 juifs et 3 tatars.
En Azerbaïdjan, Mikhaïl Gorbatchev est officiellement considéré comme « l'ennemi
du peuple ». Tous les citoyens azerbaïdjanais
racontent comment le secrétaire
général de PCUS est tombé sous l'influence du lobby arménien et a isolé le Karabakh de l'Azerbaïdjan.
Jusqu’au septembre 2020, le conflit du Haut-Karabakh était l'un des multiples conflits
gelés de l'ex- URSS, avec celui entre la Géorgie
et ses républiques
séparatistes d'Abkhazie et d’Ossétie du Sud, ou celui entre la Moldavie et la Transnistrie. Le conflit arméno-azerbaïdjanais de l’époque soviétique à propos de
Karabakh commença officiellement en 1986 avec les premiers réfugiés chassés des régions de
Gafan et de
Megri (Arménie). Dans mes
recherches historiques, j’ai beaucoup touché de problème arméno-azerbaïdjanais existant depuis plus d’un
siècle. Pourtant commencer à étudier l’origine de ce conflit avec
l’époque de la glasnost ne nous semble pas justifié. Les revendications arméniennes sur les territoires azerbaïdjanais historiques (Karabakh,
Nakhitchevan, Zanguezour) ont
été résolues par les traités de Moscou (16 mars 1921) et Kars
(13 octobre 1921). L’attribution de la région du Zanguezour en 1921 à
l’Arménie met fin à la
continuité territoriale entre Azerbaïdjan et Turquie. À la suite de ce transfert, le Nakhitchevan a été séparé de l'Azerbaïdjan. La population azerbaïdjanaise
de ces régions était passée de
51 % en 1897 à 6 % en 1926. Moscou accepte et proclame en juillet 1923 la République
soviétique autonome
du Karabakh et
en mars 1924 celle
de la République soviétique autonome du
Nakhitchevan (Constant,
2002 : 286-296).
Durant
les années 1987-1991, dans le cadre de ce conflit du Haut-Karabakh, il a été mis
en place une politique d’expulsion complète de toute la population
azerbaïdjanaise d’Arménie ; près de 200 000 Azerbaïdjanais sont expulsés. Si au
début du XXème siècle, les Azerbaïdjanais représentaient presque la moitié de
la population de l’actuel territoire arménien, aujourd’hui selon une
statistique non officielle, en Arménie, hormis les prisonniers, il n’y aurait
plus un seul Azerbaïdjanais. Selon le Département d'analyse des politiques et
de soutien à l'information de l'Administration présidentielle de l'Azerbaïdjan,
le nombre actuel des Arméniens habitant en Azerbaïdjan est de plus de 20 000
personnes. Une fois les territoires arméniens vidés, la prochaine étape était
celle du Karabakh. Entre 1992 et 1994, eut lieu le sanglant conflit
arméno-azerbaïdjanais du Karabakh.
Les chars et les véhicules blindés détruisaient les barricades, les soldats tiraient sur les civils.
De 1988 à 1994, a eu lieu dans la région du Caucase du
Sud, un conflit opposant l’Arménie à l’Azerbaïdjan, pour le contrôle du
Haut-Karabakh, territoire situé en Azerbaïdjan. La guerre s’est soldée par une
défaite pour l’Azerbaïdjan. Le conflit a atteint son intensité maximale entre
le 23 et le 26 février 1992 avec le massacre de Khodjali, causant la mort de
613 personnes, dont 106 femmes et 83 enfants.
Seconde guerre
de Karabakh ou l’opération « Poing de fer »[3]
est entré en histoire avec
la libération des territoires de l’Azerbaïdjan et fin du conflit du
Haut-Karabakh. Le 27 septembre 2020, en réponse à une violation flagrante du cessez-le-feu
par les forces armées arméniennes, les forces armées azerbaïdjanaises ont lancé
des opérations de contre-offensive pour empêcher les provocations arméniennes
et ont déclaré la loi martiale sur le territoire de la république. Le 27
septembre est annoncée une mobilisation partielle dans le pays.
Le 8
novembre 2020, le Commandant suprême
des forces armées azerbaïdjanaises, Ilham Aliyev, a annoncé la libération de
Choucha. Le 10 novembre, le président
azerbaïdjanais, le premier ministre arménien et le président russe ont signé le
10 novembre un accord sur la cessation de toutes les hostilités et les
opérations militaires en zone de conflit.
Après 30
années de conflit l’Azerbaïdjan a mis fin à l’occupation de l’Arménie et a
instauré lui-même son intégrité territoriale exigé depuis 1993 par l’ONU par quatre résolutions
(N°
822, 853, 874, 884).
Selon l’accord, Aghdam a
été libérée le 20 novembre, Kelbedjer le 25 novembre et Latchine le 1er
décembre sans tirer une seule balle et sans subir de perte en vies humaines.
L’accord comprend également la construction des nouvelles communications de
transport reliant la République autonome du Nakhitchevan et les régions
occidentales de l'Azerbaïdjan à travers le territoire arménien. Ainsi, la
victoire militaire de l’Azerbaïdjan a contraint l’Arménie à signer l’acte de la
capitulation. L'accord prévoit également
le déploiement de forces de paix russes dans la région pour cinq ans
renouvelables et la création d'un centre d'observation russo-turc afin de
contrôler le cessez-le-feu.
[1] La perestroïka – le mot d’origine russe, littéralement « la
reconstruction » est le nom donné aux réformes économiques et sociales menées par le président de l'URSS Mikhaïl Gorbatchev en Union soviétique d'avril 1985 à décembre 1991, selon trois axes prioritaires : économique, social et éthnique : l'accélération, la démocratiation et la transparence.
[2] La glasnost – le mot d’origine russe traduit par « transparence » est une politique de liberté d'expression et de la publication d'informations portée en URSS par Mikhaïl Gorbatchev à partir de 1986. Avec la glasnost, Gorbatchev avait le but notamment de mettre la pression sur les conservateurs du parti qui étaient opposés à sa politique de restructuration économique (la perestroïka).
[3] Poing de fer ou la deuxième guerre du Karabakh (27 septembre 2020 - 10 novembre 2020), la guerre patriotique ou l'opération Poing de fer- un conflit armé en cours entre les forces armées azerbaïdjanaises et les forces armées arméniennes dans le Haut-Karabakh. C'est la bataille la plus intense et la plus longue depuis le cessez-le-feu qui a duré 44 jours la capitulation de l'Arménie par l'Azerbaïdjan.