Nombre total de pages vues

mercredi 18 juin 2025

 The October Revolution and the emergence of Soviet domination in the Caucasus (1917-1922) and Turkish-Soviet relations


Dr. Vazeh ASGAROV

Doctor of the University of Strasbourg
Vice-Rector of the Azerbaijan State Oil and Industry University (ASOIU)
Email:
vazeh.askarov@asoiu.edu.az

https://orcid.org/0009-0003-0246-7069


 Keywords: emigration, Soviet era, Soviet Azerbaijan, Red Army, Turkish-Soviet relations

 

Abstract: The October Revolution of 1917 gave rise to a Provisional Government in Russia, which resulted in significant territorial losses for Russia due to the Treaty of Brest-Litovsk. The loss of Baku in 1918 had serious repercussions for the Russian economy. In early 1920, the rapidly expanding Bolsheviks sought to reestablish their influence in the Caucasus and established diplomatic relations with Azerbaijan. An ultimatum from the Azerbaijani Communist Party, issued on April 27, 1920, resulted in the proclamation of a Soviet Republic after Bolshevik forces entered Baku on April 30. This occupation marked the end of Azerbaijan's democratic development for at least 70 years. Despite some disagreements among local leaders, the Azerbaijani parliament ceded power to the Bolsheviks, recognizing the strategic importance of Azerbaijan, particularly its oil resources, to Soviet industrial efforts. This occupation laid the foundation for strengthening Soviet control over the Caucasus.

In the early 20th century, relations between Kemalist Turkey and Bolshevik Russia intensified after the October Revolution of 1917, marked by abandoned tsarist ambitions and a shared desire to unify Muslim peoples. In 1921, the Russo-Turkish Treaty of Moscow sealed a pragmatic alliance, in which the Bolsheviks supported the Turkish resistance against the Western powers. This alliance allowed the Bolsheviks to extend their influence in the Caucasus, particularly in Azerbaijan, where they established a Soviet regime after occupying Baku in 1920. However, the collaboration did not last. Diverging interests and rising tensions led to a deterioration in relations. In 1922, Mustafa Kemal sought to distance Turkey from communism to strengthen his position against the Allies. This initial alliance between Turkey and the Soviets evolved into a real rivalry. The events of this period profoundly influenced the geopolitics of the region and cemented Soviet domination over Azerbaijan.

 

The Political Situation in Azerbaijan on the Eve of the Occupation by the Red Army

With the outbreak of the October Revolution in 1917, Russia became a republic with a provisional government headed by Alexander Kerensky[1]. The Treaty of Brest-Litovsk signed with the Germans resulted in territorial concessions to Poland, part of Ukraine, the Baltic States, and others, amounting to approximately 800,000 km². However, the loss of the Baku region in 1918 had harsh consequences for Russia, particularly as a result of the economic blockade. With the shift in the situation in Russia in favor of the Bolsheviks in early 1920, the question of Russian influence in the Caucasus and Central Asia was resurrected. At this time, diplomatic correspondence between Moscow and Baku began with the proposal for a military alliance against Anton Denikin[2]. The Soviet Russian government, which initiated this dialogue, did not aim to establish diplomatic and economic relations with Azerbaijan, but rather to gain time for the preparation of military operations and, if the negotiations were successful, to involve the Azerbaijan Democratic Republic in the conflict with Denikin in order to facilitate a seized recovery of the Republic. However, by the beginning of 1920, the danger of Denikin had been replaced by the Bolshevik threat. Receiving three telegrams in a short time, the Foreign Minister of the Republic of Azerbaijan replied that the threat of Denikin was an internal matter of Russia and that Azerbaijan, as a sovereign state, did not allow itself to interfere in the affairs of another sovereign state. Minister F. Khoyski recognized the need to establish good neighborly relations between the Russian and Azerbaijani peoples and emphasized that recognition of the sovereignty of the Republic of Azerbaijan could serve as a condition for the start of these negotiations (I. Aliyev, 1995: 202).

In April 1920, the Entente leaders, having once again reviewed plans for military aid to the Transcaucasian republics, concluded that they lacked the strength to help them. In early April 1920, a detachment of the 11th Red Army appeared on the border of the Azerbaijan Democratic Republic and began intensive preparations for an attack on the country. The Azerbaijani Bolsheviks demonstrated courage and determination to inspire the working masses to address the urgent tasks of the revolution. They organized conferences and reports in factories and oil fields, preparing workers for political struggle, and consolidating international unity. Nariman Narimanov[3] found time to visit the workers. The lectures on the Russian Revolution, entitled "Political Parties and Their Program," "Our Views on the Russian Revolution," and "The Russian Revolution and Its Influence on Iran," were warmly received (Ahmedov, 1984).

On April 27, the Central Committee of the Communist Party of Azerbaijan formed a Temporary Revolutionary Committee chaired by Narimanov. He sent an ultimatum to the government of the republic, which was completely unprepared for such a development of events. The armed workers' detachments quickly took control of the oil fields, government offices, the post office, the telegraph, the railway station, and the radio station.

On the night of April 28, the parliament accepted the ultimatum and Azerbaijan was immediately proclaimed a Soviet Republic. On April 30, the detachment of the 11th Red Army entered Baku. A group of Turkish officers led by Khalil Pasha actively contributed to encouraging the local population not to resist the Red Army. Thus, as a result of Russia's intervention, the National Government of Azerbaijan was overthrown, which interrupted the development of democracy in Azerbaijan for at least 70 years. The eternal happiness of the Republic of Azerbaijan is linked to Russia... Without Soviet Russia there is no Soviet Azerbaijan, N. Narimanov launched a slogan whose words expressed the hopes of the entire Azerbaijani people from the first days of the establishment of Soviet power in Azerbaijan (Ahmedov, 1984: 25).

Azerbaijani Defense Minister S. Mehmandarov, who had full responsibility for defending the country and knew that the entire army was assembled in Karabakh to calm the multi-ethnic conflict, declared that it was useless to resist and that this opposition would not bring any positive results. Despite the refusal of some Mussavatists such as M. E. Rasoulzade and Ch. Rustembeyli, Parliament decided to cede power to the Bolsheviks.

After the occupation of Azerbaijan, the Russians mobilized on the Polish borders. The plan to occupy the entire Caucasus would be realized a little later, with Armenia in December 1920 and Georgia in February 1921 (Mahmudov, 2005). The occupation of Azerbaijan, especially the city of Baku, was so important to the Bolsheviks that Lenin expressed his certainty on April 29, saying: "We know that our industry has ground to a halt due to a lack of fuel. We have just learned that the proletariat has seized power in Baku. This means that we now have an economic base capable of supporting the operation of our entire industry" (Asgarov, 2014: 139).

The Bolshevik leadership had always considered this region an integral part of Russia, which in this matter drew closer to its main adversary – the leaders of the "White movement". However, unlike Denikin, the Bolsheviks were able to demonstrate a certain political pragmatism that allowed them to achieve a convincing strategic victory – by 1921, the entire Transcaucasus was tightly controlled by Moscow and soon became part of a united State.

From April 1920, a new stage began for Azerbaijan, which preserved its "independence" after the establishment of Soviet power. On April 30, a military-economic treaty was signed between Russia and Azerbaijan. Foreign representations, including the Russian consulate, operated in Azerbaijan. Evidence of Azerbaijan's successful policy during this period can be seen in its efforts to defend Azerbaijan's territorial integrity, as well as the Moscow and Kars treaties and the Genoa Conference. In 1920, the first Congress of the Peoples of the East took place in Baku. Realizing that the countries of the East were not aspiring to revolutions, the Bolsheviks, taking into account their political interests, abandoned the idea of ​​maintaining Azerbaijan's independence. In December 1922, Azerbaijan, Georgia, and Armenia formed a temporary union. The creation of the Transcaucasian Socialist Federative Soviet Republic (RSFSR 1922-1936) was the first step towards the loss of "independence" (Asgarov, 2022). The creation of the USSR on December 30, 1922, put an end to this freedom for Azerbaijan. Despite retaining a number of state attributes, including the flag, coat of arms, anthem, and constitution, the state lost its status as a subject of international law in several areas.

On May 12, 1920, the Internal Commissariat abolished all ranks of Azerbaijani citizens. The third act of this decree provided for the transfer of all property of merchants and wealthy people to the Committee of the Revolutionary Army. For example, on June 21, 1920, the Tagiev Cotton Factory was proclaimed property of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic and renamed in honor of Lenin. At the age of 96, Tagiev was deprived of all his possessions and returned to his residence on the Apsheron Peninsula. He died in poverty. A few years later, his youngest daughter, Sona Khanim, was found begging on a Baku street with a piece of dry bread in her hand (Suleymanov, 1996).

In the 19th century, oil transformed Baku into a major capital. With its large number of millionaires, the city held a leading position in the region. Baku's "black gold" attracted specialists from all over the world. Among them were scientists, chemists, talented engineers and architects, builders and inventors, as well as world oil millionaires such as the Nobel brothers, the Rothschild brothers, the Artemov brothers, etc. During this period, the city also had several wealthy oilmen from Baku, including the most famous Haci Zeynalabdin Taghiyev, Agha Musa Nagiyev, Murtuza Mukhtarov, Semsi Esedullayev, Isa Bey Hajjinsky, etc. However, Baku's millionaires were different from their counterparts because they did not inherit from their families and had gone from workers to millionaires. Some of them played an important role in the economic, social, and cultural development of pre-revolutionary Baku. The city attracted a large number of migrants: Jews from Russia, Germans, Armenians, and Azerbaijanis (from both Russia and Persia). With the oil boom, cultural life flourished. The opening of theaters and the construction of the Opera House made Baku known as the Paris of the Caucasus. In the early 1920s, with the nationalization of the assets of millionaires, some managed to flee abroad; others continued their resistance until their deaths.

In September 1920, Azerbaijan no longer had the right to maintain its own army. At that time, the signing of the unification of the economy, finance, transportation, and military of Azerbaijan with Russia gave all power to Moscow.

The years 1922 and 1991 encompassed the period of the establishment of Soviet power in Azerbaijan, which led to its existence for 70 years within the framework of Soviet power and the Soviet state. During these years, a rich economic and intellectual potential was created in Azerbaijan. However, the history of Soviet Azerbaijan began with repression and revolts. In the 1930s, massive "cleansing" began in the USSR. In 1936, the RSFSR was abolished and the Azerbaijan Soviet Socialist Republic was incorporated into the USSR as an independent republic ruled by Moscow. Azerbaijani Turks officially began to call themselves Azerbaijanis, and their national language became Azerbaijani.

  

Turkish-Soviet Relations at the Beginning of the 20th Century

After the Bolshevik victory over the White armies in 1920-1921, the liberal Soviet policy towards the Muslim peoples of Russia did not last long. Soviet rule was established in all the Muslim territories of former Russia. It was also necessary to establish an alliance between the Kemalist and Bolshevik powers. Beginning in 1919 and continuing until early 1921, this Turkish-Soviet alliance presented the Allies with a formidable alliance, each ready to take advantage of the first sign of weakness in its partner. Finally, on March 16, 1921, a treaty called the Russian-Turkish Treaty of Moscow was signed (Mandelstam, 1970). The Turkish-Soviet rapprochement and the attempt at Bolshevization of Anatolia had a significant impact on Turkish-Azerbaijani relations. Six months after the first treaty was signed, on October 13, 1921, another treaty (Kars) was signed. With this last treaty signed, on the one hand between the Soviet republics of Transcaucasia (Azerbaijan, Armenia, Georgia) and on the other hand with Kemalist Turkey, the borders of these countries were fixed and the movement of the population towards Turkiye was limited. The situation of Azerbaijani migrants in Turkiye, no longer having any contact with these countries, has become difficult. With the border closure, many politically engaged people could no longer escape reprisals from the new government.

The Turkish-Soviet approach takes us to April 1916, two years before the Treaty of Brest-Litovsk signed on March 3, 1918, when the great powers of the Entente divided the territories of the Ottoman Empire among themselves by secret treaty. Tsarist Russia's gains after this agreement were the recognition of rights to Constantinople (Istanbul), the Dardanelles, and a large eastern part of the Empire. However, with the 1917 revolution, the Bolsheviks changed their position and put an end to tsarist ambitions, encouraging Mustafa Kemal to organize resistance against the Franco-British. The Bolsheviks, "in the name of peace," having emerged victorious from the First World War, almost immediately found themselves allies of Turkiye. The international situation and the influence of European countries on Turkey and Soviet Russia provoked their alliance despite all their traditionally problematic relations. According to Paul Dumont, the first Turkish-Bolshevik relations began in May 1919. Soviet Colonel Budennyj, while in Turkey, provided weapons, ammunition, and money in exchange for the installation of a regime based on Bolshevik principles in Anatolia (Dumont, 1977/1: 167). Knowing that there were approximately 25 million Muslims in Russia at the time, the Soviets' relations with the Turks were explained by their desire to bring the Muslim world to their side and by the hope of Bolshevizing Anatolia. The task of communist propaganda among the Muslim people of Turkey was carried out by Mustafa Suphi, the leader of the Turkish Communist Party[4].

The Turkish communist leader mobilized Turkish prisoners in Russia and, with his 200 collaborators, led by Khalil Pasha and other Turkish officers, assisted the Red Army in the "liberation" of Azerbaijan[5].

Mustafa Suphi


Source: V.Asgarov, 2022: 116

However, Turkiye concerned about its independence from the Western powers, needed military and diplomatic support from Soviet Russia. In 1920, Russia established close contacts with representatives of Mustafa Kemal, who had come to head the Turkish administration. The offensive of British troops in Istanbul on March 16, 1920, had a decisive influence on the nature of Turkish-Soviet relations in obtaining military aid. Mustafa Kemal's letter to Lenin on April 26, 1920, states the following: If Soviet forces begin military operations against Georgia, or if diplomatic relations force Georgia to join the union to expel the British from the Caucasus, the Turkish government would undertake military operations against imperialist Armenia and undertake to force the Republic of Azerbaijan into the Soviet Union (Aliyev, 1995: 203).

The rapprochement with the Turks gave the Bolsheviks an additional opportunity to attract a large number of the Muslim population of the Caucasus to their side. As Ordzhonikidze pointed out to Lenin: Immediately after the capture of Baku, Turkish soldiers and officers played a very active role in the revolution, which forced the government to flee Baku (Volkhonskiy, Mukhanov, 2007). Researcher R. Moustafazade believes that Kemalist Turkey's approach to Soviet Russia was the most important factor in the fall of the Democratic Republic of Azerbaijan (Mustafazade, 2006: 44). Paul Dumont (1977/1: 169) points out in his article, "Turkish-Soviet Relations of 1919-1922," that: "The nationalist strategy had from this time on as its main focus the creation of a common border with the Bolsheviks in order to facilitate the arrival of the expected aid. In short, it was a matter of assisting in the Bolshevization of Azerbaijan, Georgia, and Armenia in exchange for Soviet support for the Anatolian cause.

After the occupation of Baku, the Eleventh Red Army's promise to save Turkey was not fulfilled. Turkish officers were either arrested or sent back to Turkiye. Mustafa Subhi himself was assassinated in Trabzon. The Turks believed that the arrival of the Red Army in Azerbaijan would deal a blow to the Entente, their common enemy, and that this would contribute to more effective collaboration between Turkey and the Soviets. The lack of interest in the Sovietization of the power in Ankara led, in March 1922, to the deterioration of Turkish-Soviet relations and the resumption of collaboration with the Allies and good neighborliness. As Paul Dumont explains: […] Mustafa Kemal wanted to improve the image of nationalist Turkey before entering into negotiations with the Allies. This was […] to signal to the capitalist world that Turkey was closed to communism and that it would never tolerate Bolshevik interference in its affairs (Dumont, 1977/1: 184).

Conclusion

The period following the October Revolution of 1917 was crucial for Russia and the Caucasus region, marked by profound transformations and major geopolitical shifts. The loss of Baku and the establishment of a Soviet Republic in Azerbaijan not only weakened the Russian economy but also laid the foundations for lasting Soviet control over the Caucasus. The alliance between Kemalist Turkey and the Bolsheviks, while initially promising, quickly collapsed due to diverging interests, highlighting tensions between national aspirations and political ideologies. This complex context profoundly influenced regional dynamics, fostering Soviet domination that would persist for decades. An analysis of this period reveals the interconnectedness of events at the local and international levels, thus shaping the future of many Caucasus countries and their relations with the great powers of the time.

Bibliography

1.     Constant Antoine (2002) L'Azerbaïdjan, Karthala (Méridiens), Paris.

2.     Ahmedov Teymur (1984), Nəriman Nərimanov, Bakı, Yaçı.

3.     Aliyev Iqrar (1995), История Азербайджана с древнейших времен до начала XX века (ALIYEV Igrar, Histoire de l'Azerbaïdjan de l'Antiquité au début du XX e siècle), Баку, Элм.

4.     Arzumanlı Vaqif, Mustafa Nazim (1998), Tarixin qara səhifələri, Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq, Bakı, Qartal.

5.     Arzumanliı Vaqif (2001) Azerbaycan Diasporu, Bakı, Qartal.

6.     Asadov Sabir (1998), Историческая география Западного Азербайджана, Баку, Азербайджан.

7.     Ismayilov E. Həsənov C. Qafarov T. (1995), Azərbaycan tarixi, Baki Oyretmen.

8.     Asgarov Vazeh (2014) L’immigration des Azerbaïdjanais, L'immigration générale des Azerbaïdjanais, histoire et perspectives : le cas de la France, Allemagne, PAF, p.425.

9. Asgarov Vazeh (2022) L'immigration des Azerbaïdjanais en France, Edition Kapaz, Strasbourg, France, ISBN: 978-2-492157-03-5, p.341.

10. Kyrou Ariel, Mardoukaiev Maxime (1989), Le Haut-Karabakh, vu du côté Azerbaïdjan, in : HERODOTE, “Les marches de la Russie”, revue de géographie et de géopolitique, IVe  trimestre 1989, N° 54-55.

11. Dumont Paul (1977), L’axe Moscou-Ankara. Les relations turco-soviétiques de 1919 à 1922, in Cahiers du monde russe et soviétique, Volume 18, Numéro 3, p. 165– 193, Paris, École des Hautes Études en Sciences Sociales.

12. Mustafazade Rahman (2006), Две Республики: Азербайджанopоссийские отнощения в1918-1922гг, Москва, МИК.

13. Aliyev Iqrar (1995), История Азербайджана с древнейших времен до начала XX века, Баку, Элм.202

14. Suleymanov Manaf (1996), Azərbaycan milyonçuları : Hacı ZeynalabdinTağıyev, Bakı, Gənclik.

 



[1] Alexander Fyodorovich Kerensky (02/05/1881 - 11/06/1970) held various ministerial positions in the first two governments of Prince Georgy Lvov and after the February Revolution and was the president of the next two until the Bolsheviks took power during the October Revolution.

[2] Anton Ivanovich Denikin (born 04/12/1872 in Poland, died 08/08/1947 in the United States). Russian general, Chief of Staff in the armies of Imperial Russia during the First World War, Commander-in-Chief of the Volunteer Army during the Russian Civil War.

[3] Nariman Narimanov (2 April 1870 – 19 March 1925) was an Azerbaijani Bolshevik revolutionary, writer, publicist, politician and statesman. For just over one year, beginning in May 1920, Narimanov headed the government of Soviet Azerbaijan. He was subsequently elected chairman of the Union Council of the Transcaucasian SFSR. He was also Party Chairman of the Central Executive Committee of the Soviet Union from 30 December 1922 until the day of his death.

[4] Mustafa Subhi - (born 1883 in Giresun, died 29/01/1921 in Trabzon), Turkish revolutionary, founder and president of the Turkish Communist Party, founded in June 1920 in Baku. In 1914, having escaped repression and taken refuge in Russia, he began to propagate Bolshevik ideas. In 1918, he founded the newspaper Yeni Dünya ("A New World"), which advocated the ideas of the October 1917 Revolution among Muslim workers in Russia and the Middle East. Arrested by Turkish gendarmes in Trabzon, he was drowned at sea.

[5] At the end of the First World War, there were approximately 60,000,000 Turkish prisoners in the territory of the former Russian Empire (Paul Dumont, 1977).

mardi 3 juin 2025

 

Azərbaycanın zəngin tarixi və etnik müxtəlifliyi: mədəniyyət və çoxmədəniyyətli cəmiyyət

Dr. Vazeh Əskərov
Strasburq Universitetinin doktoru

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin (ADNSU) prorektoru

Email: vazeh.askarov@asoiu.edu.az


Acar sözlər: azərbaycan tarixi, azərbaycan almanları, rusları, erməniləri, deportasiya, mühacitət, multikulturalizm, milli azlıqlar, Azərbaycana köç etmə, diaspora, miqrasiya  

Giriş

Azərbaycanın zəngin və çoxşaxəli tarixi, onun müasir coğrafiyasını və mədəniyyətini formalaşdıran əsas amillərdən biridir. Tarix boyunca bu torpaqlar müxtəlif xalqlar və mədəniyyətlərin vətəni olmuş və yeni multikultural dəyərələr formalaşdırmışdır. Coğrafi cəhətdən qədim İpək Yolu üzərində yerləşməsi əsrlər boyu ticarət və mədəniyyət mübadiləsinin mərkəzində olmuş, çoxmillətli və çoxmədəniyyətli bir cəmiyyətə çevrilmişdir. Bu məqalədə, Azərbaycanın çoxmillətli keçmişinə və zamanla burada yerləşmiş müxtəlif xalqların tarixi roluna nəzər salacaq, onların həyat tərzi və Azərbaycanın milli sərvətinə verdikləri töhfələri araşdıracağıq.

Eyni zamanda ölkəmizin Rusiya, İran və Türkiyə kimi güclü qonşular ilə sərhədlərinin olması və zamanla öz aralarında yaranmış münaqişə və müharibələrin olması Azərbaycan ərazilərində də döyüş meydanlarının yaranmasına yol açırdı. XIX əsrin birinci yarısı Rusiya imperiyası Rusiya-İran və Rusiya-Osmanlı müharibələri nəticəsində Şimali Azərbaycanı və Gürcüstanı işğal edir. Azərbaycan xanlıqları və Gürcüstan krallığı ləğv edilir və Qafqazdakı Rusiya ərazilərinə daxil edilir. 1828-ci ildə Naxcivan xanlığının və qədim İrəvan şəhəri ərazisində erməni vilayəti yaradılır. Türkmənçay müqaviləsindən sonra Şimali Azərbaycanın işğalı başa çatır və öz müstəmləkələrini inkişaf etdirməkdə böyük təcrübəyə malik çar Rusiyası bunu Azərbaycanda həyata keçirmək üçün rus əhalisinin yeni sərhədlərə köçürülməsi proqramlarını hazırlamağa başlayır.

 

Azərbaycanın çoxmədəniyyətli tarixi və etnik müxtəlifliyi

Əsrlər boyu Azərbaycan torpaqlarında müxtəlif millətlərin nümayəndələri sülh və əminamanlıq şəraitində yaşamış və ölkəmiz dünyavi dövlət olaraq bütün Dünyaya multikultural dəyərləri ilə nümunə olmuşdur. Hal-hazırda da Azərbaycanda müxtəlif xalqların nümayəndələri yaşamaqdadır və hökumət bütün vətəndaşlar arasında bərabərlik zəmanətinin təmin olunması üçün zəruri tədbirləri həmişə görməkdədir. Eyni zamanda, dövlət milli azlıqların ölkənin bütün fəaliyyətlərində tam iştirak edə bilməsini təmin edir. Azərbaycan hökuməti milli azlıqlar, azsaylı xalqlar və etnik qrupların nümayəndələrinin və icmaların hüquqlarını tanıyır və hər bir şəxsin sərbəst şəkildə özünün hansı milli azlıqlara aid olduğunu müəyyən etmək haqqı olduğunu aşılayır.

Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal edilməsi ardınca 1813 və 1828-ci illərdə Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri nəticəsində Azərbaycana rusların, ermənilərin, almanların, kürdlərin, daha sonra isə ukraynalıların, belarusların və tatarların köçü baş verir. İlk əvvəl xidmətlərini başa vurmuş əsgərlər bu ərazilərdə yerləşdirilir lakin sonrakı illərdə onların bəzilərinin qalmaqdan imtina edir və tezliklə dinc əhali - pravoslav xristian kilsəsinə tabe olmaq istəməyən dindarlar sürgün olunaraq Azərbaycan ərazilərinə yerləşdirilirdilər.

 

Rusların Azərbaycana yerləşdirilməsi

Tədqiqatçılar rusların Azərbaycan ərazilərinə yerləşdirilməsini və köç etməsini iki yerə bölürlər. Birinci hissə pravoslav xristian kilsəsinin nüfuzunu qəbul etməyən xristianlığın müxtəlif təriqətlərinə mənsub olanlara (molokanlar, duxoborlar, subbotniklər, raskolniklər və s.) aiddir. İkinci hissə isə torpaq və mallarını itirərək yoxsullaşan kəndlilərdir. 20 oktyabr 1830-cu il tarixli sərəncamla Rusiya dövləti rus əhalisinin miqrasiya aktını qanuniləşdirir. Bu sərəncama əsasən Tambov, Saratov, Voronej, Həştərxan, Tver, Orenburq quberniyalarından olan ruslar Azərbaycanın Qarabağ, Lənkəran, Muğan, Şirvan və Bakı bölgələrinə yerləşdirilməli idi. Türkmənçay müqaviləsindən bir neçə il sonra Azərbaycanda artıq 11 rus kəndi mövcud idi. On ildən sonra bu rəqəm on beşə yüksəlir. 1912-ci ilin statistik məlumatlarına görə, Bakı quberniyasında altmış, Yelisavetpol (Gəncə) quberniyasında 29 rus kəndi var idi (Vazeh Asgarov, 2022, 61).

 

 Molokanlar

Mənbə : Kennan, George, 1845-1924

XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ərazilərində məskunlaşan Molokanlar və Duxoborlar XVIII əsrin ortalarında Rusiyanın mərkəzi hissəsində xüsusilə Saratov, Voronej və Tambov vilayətlərində yaranan və pravoslav kilsəsindən ayrılan iki xristian təriqətidir. Duxoborlar 1840-cı ildən başlayaraq Gürcüstanın cənub-qərbinə (Cavaxetiyanın Axalkalak rayonu) köçürülmüşdürlər. Molokanların əksəriyyəti Azərbaycanın şimal bölgələrində məskunlaşmış, burada coğrafi və iqlim şəraiti onların əvvəlki yaşayış yerlərinin şəraitinə bənzəyirdi və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün əlverişli idi. İndiki Azərbaycan ərazisində ilk rus kəndləri 1830-1940-cı illərdə yaranmışdır. 1841-ci ildən bəzi icmalar cənubi Qafqaza deportasiya edilmişdir. 1930-cu illərdə cənubi Qafqazda 34 kənd məskunlaşmışdı ki, onlardan 30-u Azərbaycanda idi. Əsasən dini təriqətə mənsub köçürülmüş əhalinin 8600 nəfərdən 7000-i Azərbaycanda məskunlaşmışdır (Vəliyev, 2000). Öz yaşadıqları yerlərdən dini təriqətə görə köçürülmüş rusların rolu heç də səbəbsiz deyil idi. Belə ki, rus köçkünlərinin rolu imperiyanın ümumi iqtisadi sisteminə daxil etmək üçün sərhədlərin müdafiəsi və bölgənin iqtisadi inkişafı kimi bir sıra problemləri həll etməkdən ibarət idi. Onların vəzifələri təkcə yeni yaşayış şəraitinə uyğunlaşmaq deyil, həm də ev sahibi regionun iqtisadi və mədəni inkişafına təsir göstərmək idi. Bu tip məskunlaşma sonrakı illərdə də bir neçə mərhələdə təşkil edilmişdir. Belə ki, 1905-1907-ci illərdə rusların köçürülməsi daha çox iqtisadi xarakter daşıyırdı. O zaman Rusiya hökuməti Zaqafqaziyanın məskunlaşmamış geniş ərazilərində  sırf rus məskunlaşma rayonları yaratmaq qərarına gəlmişdi. 1917-ci ilə qədər ruslar Muğan çölündə və bütün Xəzər sahili boyunca (Quba və Lənkəran rayonları) 21094 nəfər və ya yerli əhalinin 40%-dən çox əhalisi olan 55 kənd salmışdılar. Ümumilikdə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisində yüzdən çox rus pravoslav kəndi yaradılmışdır (Vazeh Asgarov, 2022, 62).

 

 

Almanların Azərbaycana yerləşdirilməsi

Almanların Azərbaycan ərazilərinə yerləşdirilməsi və onlar üçün müstəmləkə koloniyalarının yaradılması XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Birinci Rusiya-İran müharibəsindən (1804-1813) sonra işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşmanın birinci mərhələsinə başlanılır. Həmin dövrdə Almanların Çar Rusiyasına köç etməsi Napoleonun Avropada apardığı müharibələr ilə əlaqədar idi ki bu da Almaniyanın viran qalmasına və müharibələr nəticəsində onlarla krallıq və knyazlıqların yaradılmasına gətirib çıxarır.

Rəsmi olaraq ilk alman əsilli əhalinin yerləşdirilməsi Yermolovun 1817-ci ildəki əmri ilə reallaşır. Çar Rusiyası Azərbaycan ərazilərində ilk alman kolloniyalarını 1818-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) zonasında yaradır. Lakin almanlar ilk zamanlar qeyri xristyanların arasında məskunlaşmaqdan imtina edirlər. Buna baxmayaraq, iki il ərzində Qafqazda 8 kolloniya yaradılır ki, onlardan da 2-si Azərbaycannın indiki Göygöl (Xanlar) və Şəmkir şəhərlərində salınır.


Azərbaycanda alman ailəsinin portreti

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Siyasi Sənədlər Arxivi

 

Bü mühacirətı vacib edən şərtlərdən biri təriqət məsələsi idi. Belə ki, Almaniyanın Wurtemberg krallığının sakinləri fanatik ideyalar səsləndirir və hesab edirdilər ki, artiq qərbi Avropada antixrist düşüncələri yayılmaqda davam edir və insanlar getdikcə Allahdan uzaqlaşırlar. Əhalinin o zamankı inanclarına görə inancına görə qiyamət günü artıq yaxınlaşır və bu səbəbdən onlar əminliklə Allah tərəfindən seçilmiş məkan olan Qüdsə (Yerusəlim) üz tutmalıdırlar. Digər bir əsas faktor isə bu dövrdə Napaleonun Avropada apardığı müharibələr, Almaniyada siyasi-iqtisadi vəziyyətin günü-gündən cətinləşməsi və ölkənin 30 krallığa bölünməsi ilə bağlı idi.

Almanların Rusiyada məskunlaşmasının digər bir səbəbi də bilmək maraqlıdır. Həqiqətən də, almanların Rusiyaya yerləşmə səbəbləri bü gün də bəzi araşdırmaçılar üçün maraqlı fakt olaraq qalır. Bu fenomen ondan ibarətdir ki, Rusiya hələ Böyük Pyotrun vaxtından əvvəl də xaricdə fəal şəkildə müttəfiq axtarırdı. Belə ki, yunanların Rusiya torpaqlarına yerləşməsi rus xalqına mədəniyyətə, memarlığa və yazıya töhfə vermişdi. Lakin çar rejimi altında yaşamağa başlayan yunanlar özlərini qüdrətli və çoxsaylı bir millət kimi təqdim edə bilmədilər. Eyni zamanda Yunanlar ölkənin siyasətinə və iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmağı da bacarmadılar. Digər bir hal, Rusiyanın tarixinə dərin təsir göstərmiş fransız xalqıdır. Bu dövrdə rus zadəganları Fransanın incəsənət əsərləri və fransız ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmağa başlayırlar. Fransız dili onilliklər ərzində elit danışıq dilinə çevrilir. Lakin fransızlar Rusiyaya kütləvi şəkildə məskunlaşmadılar. Hətta cəmiyyətə inteqrasiya edə bilməyən və fransız dilinin tədrisi ilə məşğul olan müəllimlər eləcə də fransız zabitlər Fransaya geri dönürdülər. Lakin buna baxmayaraq yalnız adətləri və vərdişləri fərqli görünən və rus adətlərinə uyğun gəlməyən almanlar nəinki Rusiya imperiyasının tərkibində qalmağa üstünlük verirdilər, həm də özlərini çox rahat hiss edirdilər.

Həcər Verdiyeva (1999) qeyd edir ki, almanların yerləşdirilməsindən sonra köç etməyə tələbat və maraq çoxalır və əlavə insanların məskunlaşması üçün torpaq kifayət etmir. 1818-ci ildə Rusiya dövləti Yelisavetpol (Gəncə) ərazilərində almanlar üçün zonalar yaratmaq qərarına gəlir. Digər tərəfdən, alman mühacirləri xristian olmayanlar arasında yerləşməkdən imtina etdilər. Birinci Dünya Müharibəsi illərində Rusiya alman kəndlərinin adlarını ruslaşdırmaq məcburiyyətində qaldı. 1915-ci ildə Ellenendorf - Elenino, Allenfeld - Annino ilə dəyişdrilir.

XIX əsr boyu Azərbaycan ərazilərində daha 4 kolloniya Georgsfeld, Alekseevka, Grinfeld, Eygenfeld və bir kənd (Çinarlı) yaradılmışdır. XX əsrin ilk illərində, Traubenfeld (Tovuz, 1912) və Elizavetinka (Ağstafa, 1914) kəndlərinin əsası qoyulmuşdur. Bu kolloniyalar bir əsr ərzində istər öz aralarında istərsə də Azərbaycanın digər bölgələri ilə sıx mədəni və iqtisadi əlaqələr qurmuşdular. Bu qəsəbələrdə məskunlaşan insanların böyük əksəriyyəti ənənəvi alman təsərüfatı ilə məşğul olurdular. Bir əsr dövründə alman xalqının sayı bir neçə mindən 2 milyona qədər artir. 9 fevral 1916-cı ildə koloniyaların adı dəyişdirilir və Ellenendorf - Elenino,Allenfeld isə Annino adlandırılır. Azərbaycanda sovet imperiyası qurulduqdan sonra bolşeviklər müəyyən siyasi ehtiyatı nəzərə alaraq yeni köç planı həyata keçirir və almanlar bir əsr ərzində məskunlaşdıqları torpaqlardan orta Asiyaya köç etməyə məcbur edilir. İki ilə qədər fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Demokratik Respublikası (ADR) dövründə alman xalqını Parlamentdə alman əsilli Lorenz Kuhn təmsil edirdi. 9 iyun 1919-cu ildə Azərbaycan ərazilərində ilk kolloniyaların yaradılmasının 100 ili təntənə ilə qeyd edilir. 1938-ci ildə alman icmasının yaşadığı Annino qəsəbəsi Şamxor qəsəbəsi adlandırılıb.

 

Ermənilərin Azərbaycana yerləşdirilməsi

Ermənilərin Qafqaza köçünün tarixi bizi Böyük Pyotrun dövrünə aparır. Belə ki, Bakı və Dərbənd xanlıqlarının işğalı ilə ermənilərin bu şəhərlərdə məskunlaşmasına icazə verildi. Xanlıqlar dövründə Quba və Şəki şəhərlərinə ermənilərin çoxlu köçü olmuşdur. XIX əsrin sonlarında Rusiya-İran və Rus-Türk müharibələri nəticəsində Rusiya imperiyası Şimali Azərbaycanı və Gürcüstanı zəbt edir. Yerli Azərbaycan xanlıqları, o cümlədən İrəvan xanlığı və Gürcü çarlığı ləğv edilir. Onlar Rusiya Qafqaz İmperiyasının tərkibinə daxil idilər. Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının ərazilərində yaradılmış erməni vilayəti (bölgəsi) müsəlman xalqını dinsizləşdirmək, xristianların nisbətini artırmaq və təbii ki, imperiyaya etibarlı dəstək vermək üçün yaradılmışdır.

Bu məqsədlərə çatmaq üçün Rusiya imperiyası XIX əsrin birinci otuz ilində erməniləri İran və Türkiyədən Şimali Azərbaycana mütəşəkkil şəkildə köçürməyə başlayır. XIX əsrin sonlarında ermənilərin Cənubi Qafqaza köçü xeyli artır. Təkcə 1828-1830 illər arasında 40 min iran ermənisi və 84 min osmanlı ermənisi Qafqaza köçürülmüşdü. Proses XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edir. Nəticədə, əgər XIX əsrin ilk otuz ilində əhalinin 9,4 % -ni təşkil edən 51,3 min nəfər erməni yaşayırdısa, 1916-cı ildə onların sayı 1 milyon 208 min 615 nəfərə və ya 33 %-ə qədər artmışdır (Vazeh Asgarov, 2022, 59).

Beləliklə, bir əsrdən az müddətdə ölkədə ermənilərin sayı 24 dəfədən çox artır. Bu proses Rusiya imperiyasının siyasəti ilə bağlı idi. İmperiya onları əsasən Bakı, Yelizavetpol (Gəncə) və İrəvan quberniyalarında məskunlaşdırdı. Artıq 1897-ci ilin statistik məlumatlarına görə, İrəvan vilayətində yerli əhalinin 59,8%-ni ermənilər təşkil edirdi və bu da bir qədər sonra Ermənistan Respublikasının yaranmasına səbəb oldu.

Rusiya imperiyasının əsas məqsədlərindən biri yeni işğal edilmiş ərazilərdə xristian əhalinin sayının artırılması və əraziyə yeni köç olduğunu da vurğulamaq yerinə düşərdi. Lakin qeyd edim ki, həmin dövrdə Azərbaycan ərazilərində alman koloniyaları da yaradılırdı. Eləcə də bir çox rus əsilli ailələr Azərbaycana yerləşdirilirdi. Əlbətdə ki, xristianların yerləşdirilməsində ermənilərə üstünlük verilməsinin də səbəbləri var idi belə ki, ermənilər bəlkədə yeganə xristianlar idilər ki, digər dindən olan millətlərə asan qaynayıb qarışır onların mədəniyyətlərinə yiyələnirdilər. Burada Osmanlı, İran və digər şərq dövlətlərində məskunlaşmış erməniləri göstərmək olar. Heç uzağa getmədən sovet dövründə Bakıda yaşayan ermənilərinin paytaxta yaşayan digər millətlərlə nisbətdə necə dinimizə və ənənələrimizə uyğunlasmalarının və dilimizdə səlis danışmalarını göstərmək olar.

Faktları təhlil etdikdə görürük ki, ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə məskunlaşdırılmasının bir neçə mühüm səbəbi olub. Birincisi, onlar Rusiya imperiyasının yeni hakimiyyəti altında müsəlman ərazilərində yaşayan yaxşı uyğunlaşmış Şərq xristianları idilər. İkincisi, onlar Şərq dilləri, müsəlman adət-ənənələri və onların həyat tərzi ilə tanış idilər. Üçüncüsü, ermənilərin müxtəlif imperiyalar altında yaşamaq təcrübəsi var idi və başqa inanca, başqalarının siyasətinə uyğunlaşmaq heç bir çətinlik yaratmırdı.

Rus alimi Şavrov 1911-ci ildə yazırdı: Bu gün 1,3 milyon erməninin 1 milyonu yerli əhali deyil, onlar bizim tərəfimizdən məskunlaşdırılmışlar (Musayeva, Mədov, 2003). Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci bəndində deyilirdi: Əlahəzrət şah... Azərbaycan adlanan vilayətin bütün sakinlərini və məmurlarını tam əfv edir. Sakinlərə, müqavilənin bağlandığı tarixdən hesablanmaqla, vergi ödəmədən əmlaklarını daşımaq üçün bir il və daşınmaz əmlaklarını satmaq üçün beş il vaxt verilir. Digər tərəfdən, Türkmənçay müqaviləsinin 14-cü bəndində deyilirdi ki, Rusiya iranlı qaçqınların Azərbaycanın müəyyən ərazilərində məskunlaşmasına qadağa qoyub: Əlahəzrət, bütün Rusiyanın imperatoru, öz növbəsində, heç bir qanun əsasında fars qaçqınlarının Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarında və Araz çayının sağ sahilində məskunlaşmasına və ya yaşamağa icazə verməyəcəyinə söz verir. Paskeviçə göndərdiyi məktubda Qriboyedov göstərir ki, ermənilərin Naxçıvana köçürülməsi zamanı əhali arasında xeyli fikir ayrılığı və gərginlik və insanlar arasında problemlər yaranıb. Və bu narazılığı sübut etmək üçün deportasiya olunmuş ermənilərin diaqramını təqdim etdi (Vazeh Asgarov, 2022, 59).

 

Nəticə

Bu məqalədə Azərbaycanın zəngin və çoxmillətli tarixinə diqqət yetirilir. Tarix boyunca Azərbaycanın strateji coğrafi mövqeyinin və İpək Yolu üzərində yerləşməsinin nəticəsində, bölgədə müxtəlif xalqlar və etnik qruplar yaşamış və yerli mədəniyyətə öz təsirlərini qoymuşlar. XIX əsrin əvvəllərindən etibarən, Rusiya, Osmanlı və İran imperiyalarının siyasi mərkəzləri və müharibələri Azərbaycan ərazilərinə müxtəlif xalqların köç etməsinə səbəb olmuşdur. Ruslar, ermənilər, almanlar, kürdlər və digər millətlərin burada yerləşməsi Azərbaycanın çoxmədəniyyətli və çoxmillətli keçmişinin əsasını təşkil edir. Bu proseslər, bölgədə multikultural dəyərlərin və tolerantlığın yaranmasına şərait yaratmışdır. Məqalədə həmçinin, milli və dini müxtəlifliyin tarix boyu qorunduğu və Azərbaycan cəmiyyətində müasir dövrdə də bunun ruhunun yaşadığı vurğulanır.

Rusiya imperiyası Azərbaycanda yerli əhaliyə qarşı müstəmləkə və xristianlaşdırma siyasəti aparmaq üçün əllərində olan bütün vasitələrdən istifadə edirdi. Məsələn, medal, qızıl və gümüş vəd edən Rusiya hakimiyyəti ingiloyları (gürcü ləhcəsində danışan sünni mənsəbə sahib müsəlmanları) vəftiz olunmağa (xaç suyuna çəkmək) dəvət edirdi. Demək olar ki, qısa bir zamanda 20.000 nəfər əhalinin yarıdan çoxunun dinlərinin dəyişdirilməsinə müvəffəq olmuşdular. 1863-cü il Zaqatalada baş vermiş üsyan da bu hadisə ilə bağlı idi. Ruslar tərəfindən aldadıldıqlarına başa düşdükdən sonra ingiloylar yenidən müsəlman dininə dönürdülər (Əliyev 1995).

Rusiya imperiyası dövründə xanlıqlar dövrü ilə müqayisədə Azərbaycanda cəmiyyətin sosial rifahi xeyli tənəzzülə uğramış, daha sərt və çətinləşmişdir. Ağır borclar toplayan və iki müharibə nəticəsində tükənən Rusiya dövləti vergiləri durmadan artırırdır. XIX əsrdə Rusiya imperiyasının yürütdüyü siyasət dözülməz olduğu üçün bir neçə dəfə xalq üsyanları baş vermiş (Türkmənçay-1828 və Adrianopol-1829 müqavilələrindən sonra Talış, Balakənd və Quba bölgələrində üsyanlar) müqavimət göstərənlər repressiya və Sibirə sürgün edilərək yatırılırdı. Eyni zamanda qeyd edək ki, bu dövrdə baş verənlərə Azərbaycan ziyalılarının fikri digər təbəqənin fikirlərindən fərqlənirdi. Məsələn, XIX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin böyük nümayəndəsi Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) Azərbaycan ərazilərinin işğalının nəticəsini aydın şəkildə müəyyənləşdirərək deyirdi: “Rusiya dövlətinin himayəsi sayəsində biz keçmişin sonsuz basqınlarından, dinclik və talanlardan xilas olduq” (Volhonsky, 2007).

Rusiya dövləti özünün ənənəvi üsullarından istifadə edərək, qeyri-müsəlmanları deportasiya edərək bölgəyə yerləşdirərək vəziyyəti sakitləşdirdi. Bu proses Rusiya-Türkiyə və Krım (1853-1856) müharibələri zamanı da davam etdi. Bütövlükdə XIX əsrdə Qafqazda azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 42,6%-dən 32%-ə qədər azaldı, lakin bu, demoqrafik problem və ya ölkənin müharibə vəziyyəti ilə bağlı deyil, deportasiya və mühacirətlə bağlı idi (Vəliyev, 2000). XIX əsrin ortalarından başlayaraq müqavimətlər müxtəlif formada, üsyanlar (Car-Balakən, qaçaq hərəkatları) davam edir və əsrin sonlarına qədər davam etdir. Sonuncu Rusiya-Türkiyə müharibəsindən (1877-1878) sonra çoxlu sayda azərbaycanlı Türkiyəyə mühacirət edib.

 

Ədəbiyyat

1.  Alicheva-Himy Bakyt (2008), Les Allemands du Kazakhstan retour dans la Urheimat ou « Patrie historique », Regarde sur l’Est.

2.   Алиев Игpap (1995), История Азербайджана с древнейших времен до начала XX, Баку, Элм.

3. Asgarov Vazeh (2014) L’immigration des Azerbaïdjanais, L'immigration générale des Azerbaïdjanais, histoire et perspectives : le cas de la France, Allemagne, PAF, p.425.

4. Asgarov Vazeh (2022) L'immigration des Azerbaïdjanais en France, Edition Kapaz, Strasbourg, France, ISBN: 978-2-492157-03-5, p.341.

5. Eminv Zakir (2005), Azərbaycanın əhalisi: İqtisadi, sosial və demografik   problemlər, Bakı.

6. Verdiyeva Khadjar, (1999), La politique de la migration de l'empire russe dans le nord de l'Azerbaïdjan, Bakı, Altay. 

7.  Зейналова Судаба (2008), Немцы на Кавказе, Баку, Мутарджим.