Azərbaycanın zəngin tarixi və etnik müxtəlifliyi: mədəniyyət və çoxmədəniyyətli cəmiyyət

Dr. Vazeh Əskərov
Strasburq Universitetinin doktoru

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin (ADNSU) prorektoru

Email: vazeh.askarov@asoiu.edu.az

---

Acar sözlər: azərbaycan tarixi, azərbaycan almanları, rusları, erməniləri, deportasiya, mühacitət, multikulturalizm, milli azlıqlar, Azərbaycana köç etmə, diaspora, miqrasiya  

Giriş

Azərbaycanın zəngin və çoxşaxəli tarixi, onun müasir coğrafiyasını və mədəniyyətini formalaşdıran əsas amillərdən biridir. Tarix boyunca bu torpaqlar müxtəlif xalqlar və mədəniyyətlərin vətəni olmuş və yeni multikultural dəyərələr formalaşdırmışdır. Coğrafi cəhətdən qədim İpək Yolu üzərində yerləşməsi əsrlər boyu ticarət və mədəniyyət mübadiləsinin mərkəzində olmuş, çoxmillətli və çoxmədəniyyətli bir cəmiyyətə çevrilmişdir. Bu məqalədə, Azərbaycanın çoxmillətli keçmişinə və zamanla burada yerləşmiş müxtəlif xalqların tarixi roluna nəzər salacaq, onların həyat tərzi və Azərbaycanın milli sərvətinə verdikləri töhfələri araşdıracağıq.

Eyni zamanda ölkəmizin Rusiya, İran və Türkiyə kimi güclü qonşular ilə sərhədlərinin olması və zamanla öz aralarında yaranmış münaqişə və müharibələrin olması Azərbaycan ərazilərində də döyüş meydanlarının yaranmasına yol açırdı. XIX əsrin birinci yarısı Rusiya imperiyası Rusiya-İran və Rusiya-Osmanlı müharibələri nəticəsində Şimali Azərbaycanı və Gürcüstanı işğal edir. Azərbaycan xanlıqları və Gürcüstan krallığı ləğv edilir və Qafqazdakı Rusiya ərazilərinə daxil edilir. 1828-ci ildə Naxcivan xanlığının və qədim İrəvan şəhəri ərazisində erməni vilayəti yaradılır. Türkmənçay müqaviləsindən sonra Şimali Azərbaycanın işğalı başa çatır və öz müstəmləkələrini inkişaf etdirməkdə böyük təcrübəyə malik çar Rusiyası bunu Azərbaycanda həyata keçirmək üçün rus əhalisinin yeni sərhədlərə köçürülməsi proqramlarını hazırlamağa başlayır.

 

Azərbaycanın çoxmədəniyyətli tarixi və etnik müxtəlifliyi

Əsrlər boyu Azərbaycan torpaqlarında müxtəlif millətlərin nümayəndələri sülh və əminamanlıq şəraitində yaşamış və ölkəmiz dünyavi dövlət olaraq bütün Dünyaya multikultural dəyərləri ilə nümunə olmuşdur. Hal-hazırda da Azərbaycanda müxtəlif xalqların nümayəndələri yaşamaqdadır və hökumət bütün vətəndaşlar arasında bərabərlik zəmanətinin təmin olunması üçün zəruri tədbirləri həmişə görməkdədir. Eyni zamanda, dövlət milli azlıqların ölkənin bütün fəaliyyətlərində tam iştirak edə bilməsini təmin edir. Azərbaycan hökuməti milli azlıqlar, azsaylı xalqlar və etnik qrupların nümayəndələrinin və icmaların hüquqlarını tanıyır və hər bir şəxsin sərbəst şəkildə özünün hansı milli azlıqlara aid olduğunu müəyyən etmək haqqı olduğunu aşılayır.

Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal edilməsi ardınca 1813 və 1828-ci illərdə Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri nəticəsində Azərbaycana rusların, ermənilərin, almanların, kürdlərin, daha sonra isə ukraynalıların, belarusların və tatarların köçü baş verir. İlk əvvəl xidmətlərini başa vurmuş əsgərlər bu ərazilərdə yerləşdirilir lakin sonrakı illərdə onların bəzilərinin qalmaqdan imtina edir və tezliklə dinc əhali - pravoslav xristian kilsəsinə tabe olmaq istəməyən dindarlar sürgün olunaraq Azərbaycan ərazilərinə yerləşdirilirdilər.

 

Rusların Azərbaycana yerləşdirilməsi

Tədqiqatçılar rusların Azərbaycan ərazilərinə yerləşdirilməsini və köç etməsini iki yerə bölürlər. Birinci hissə pravoslav xristian kilsəsinin nüfuzunu qəbul etməyən xristianlığın müxtəlif təriqətlərinə mənsub olanlara (molokanlar, duxoborlar, subbotniklər, raskolniklər və s.) aiddir. İkinci hissə isə torpaq və mallarını itirərək yoxsullaşan kəndlilərdir. 20 oktyabr 1830-cu il tarixli sərəncamla Rusiya dövləti rus əhalisinin miqrasiya aktını qanuniləşdirir. Bu sərəncama əsasən Tambov, Saratov, Voronej, Həştərxan, Tver, Orenburq quberniyalarından olan ruslar Azərbaycanın Qarabağ, Lənkəran, Muğan, Şirvan və Bakı bölgələrinə yerləşdirilməli idi. Türkmənçay müqaviləsindən bir neçə il sonra Azərbaycanda artıq 11 rus kəndi mövcud idi. On ildən sonra bu rəqəm on beşə yüksəlir. 1912-ci ilin statistik məlumatlarına görə, Bakı quberniyasında altmış, Yelisavetpol (Gəncə) quberniyasında 29 rus kəndi var idi (Vazeh Asgarov, 2022, 61).

 

 Molokanlar

Mənbə : Kennan, George, 1845-1924

XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ərazilərində məskunlaşan Molokanlar və Duxoborlar XVIII əsrin ortalarında Rusiyanın mərkəzi hissəsində xüsusilə Saratov, Voronej və Tambov vilayətlərində yaranan və pravoslav kilsəsindən ayrılan iki xristian təriqətidir. Duxoborlar 1840-cı ildən başlayaraq Gürcüstanın cənub-qərbinə (Cavaxetiyanın Axalkalak rayonu) köçürülmüşdürlər. Molokanların əksəriyyəti Azərbaycanın şimal bölgələrində məskunlaşmış, burada coğrafi və iqlim şəraiti onların əvvəlki yaşayış yerlərinin şəraitinə bənzəyirdi və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün əlverişli idi. İndiki Azərbaycan ərazisində ilk rus kəndləri 1830-1940-cı illərdə yaranmışdır. 1841-ci ildən bəzi icmalar cənubi Qafqaza deportasiya edilmişdir. 1930-cu illərdə cənubi Qafqazda 34 kənd məskunlaşmışdı ki, onlardan 30-u Azərbaycanda idi. Əsasən dini təriqətə mənsub köçürülmüş əhalinin 8600 nəfərdən 7000-i Azərbaycanda məskunlaşmışdır (Vəliyev, 2000). Öz yaşadıqları yerlərdən dini təriqətə görə köçürülmüş rusların rolu heç də səbəbsiz deyil idi. Belə ki, rus köçkünlərinin rolu imperiyanın ümumi iqtisadi sisteminə daxil etmək üçün sərhədlərin müdafiəsi və bölgənin iqtisadi inkişafı kimi bir sıra problemləri həll etməkdən ibarət idi. Onların vəzifələri təkcə yeni yaşayış şəraitinə uyğunlaşmaq deyil, həm də ev sahibi regionun iqtisadi və mədəni inkişafına təsir göstərmək idi. Bu tip məskunlaşma sonrakı illərdə də bir neçə mərhələdə təşkil edilmişdir. Belə ki, 1905-1907-ci illərdə rusların köçürülməsi daha çox iqtisadi xarakter daşıyırdı. O zaman Rusiya hökuməti Zaqafqaziyanın məskunlaşmamış geniş ərazilərində  sırf rus məskunlaşma rayonları yaratmaq qərarına gəlmişdi. 1917-ci ilə qədər ruslar Muğan çölündə və bütün Xəzər sahili boyunca (Quba və Lənkəran rayonları) 21094 nəfər və ya yerli əhalinin 40%-dən çox əhalisi olan 55 kənd salmışdılar. Ümumilikdə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisində yüzdən çox rus pravoslav kəndi yaradılmışdır (Vazeh Asgarov, 2022, 62).

 

 

Almanların Azərbaycana yerləşdirilməsi

Almanların Azərbaycan ərazilərinə yerləşdirilməsi və onlar üçün müstəmləkə koloniyalarının yaradılması XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Birinci Rusiya-İran müharibəsindən (1804-1813) sonra işğal olunmuş ərazilərdə məskunlaşmanın birinci mərhələsinə başlanılır. Həmin dövrdə Almanların Çar Rusiyasına köç etməsi Napoleonun Avropada apardığı müharibələr ilə əlaqədar idi ki bu da Almaniyanın viran qalmasına və müharibələr nəticəsində onlarla krallıq və knyazlıqların yaradılmasına gətirib çıxarır.

Rəsmi olaraq ilk alman əsilli əhalinin yerləşdirilməsi Yermolovun 1817-ci ildəki əmri ilə reallaşır. Çar Rusiyası Azərbaycan ərazilərində ilk alman kolloniyalarını 1818-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) zonasında yaradır. Lakin almanlar ilk zamanlar qeyri xristyanların arasında məskunlaşmaqdan imtina edirlər. Buna baxmayaraq, iki il ərzində Qafqazda 8 kolloniya yaradılır ki, onlardan da 2-si Azərbaycannın indiki Göygöl (Xanlar) və Şəmkir şəhərlərində salınır.

Azərbaycanda alman ailəsinin portreti

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Siyasi Sənədlər Arxivi

 

Bü mühacirətı vacib edən şərtlərdən biri təriqət məsələsi idi. Belə ki, Almaniyanın Wurtemberg krallığının sakinləri fanatik ideyalar səsləndirir və hesab edirdilər ki, artiq qərbi Avropada antixrist düşüncələri yayılmaqda davam edir və insanlar getdikcə Allahdan uzaqlaşırlar. Əhalinin o zamankı inanclarına görə inancına görə qiyamət günü artıq yaxınlaşır və bu səbəbdən onlar əminliklə Allah tərəfindən seçilmiş məkan olan Qüdsə (Yerusəlim) üz tutmalıdırlar. Digər bir əsas faktor isə bu dövrdə Napaleonun Avropada apardığı müharibələr, Almaniyada siyasi-iqtisadi vəziyyətin günü-gündən cətinləşməsi və ölkənin 30 krallığa bölünməsi ilə bağlı idi.

Almanların Rusiyada məskunlaşmasının digər bir səbəbi də bilmək maraqlıdır. Həqiqətən də, almanların Rusiyaya yerləşmə səbəbləri bü gün də bəzi araşdırmaçılar üçün maraqlı fakt olaraq qalır. Bu fenomen ondan ibarətdir ki, Rusiya hələ Böyük Pyotrun vaxtından əvvəl də xaricdə fəal şəkildə müttəfiq axtarırdı. Belə ki, yunanların Rusiya torpaqlarına yerləşməsi rus xalqına mədəniyyətə, memarlığa və yazıya töhfə vermişdi. Lakin çar rejimi altında yaşamağa başlayan yunanlar özlərini qüdrətli və çoxsaylı bir millət kimi təqdim edə bilmədilər. Eyni zamanda Yunanlar ölkənin siyasətinə və iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmağı da bacarmadılar. Digər bir hal, Rusiyanın tarixinə dərin təsir göstərmiş fransız xalqıdır. Bu dövrdə rus zadəganları Fransanın incəsənət əsərləri və fransız ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmağa başlayırlar. Fransız dili onilliklər ərzində elit danışıq dilinə çevrilir. Lakin fransızlar Rusiyaya kütləvi şəkildə məskunlaşmadılar. Hətta cəmiyyətə inteqrasiya edə bilməyən və fransız dilinin tədrisi ilə məşğul olan müəllimlər eləcə də fransız zabitlər Fransaya geri dönürdülər. Lakin buna baxmayaraq yalnız adətləri və vərdişləri fərqli görünən və rus adətlərinə uyğun gəlməyən almanlar nəinki Rusiya imperiyasının tərkibində qalmağa üstünlük verirdilər, həm də özlərini çox rahat hiss edirdilər.

Həcər Verdiyeva (1999) qeyd edir ki, almanların yerləşdirilməsindən sonra köç etməyə tələbat və maraq çoxalır və əlavə insanların məskunlaşması üçün torpaq kifayət etmir. 1818-ci ildə Rusiya dövləti Yelisavetpol (Gəncə) ərazilərində almanlar üçün zonalar yaratmaq qərarına gəlir. Digər tərəfdən, alman mühacirləri xristian olmayanlar arasında yerləşməkdən imtina etdilər. Birinci Dünya Müharibəsi illərində Rusiya alman kəndlərinin adlarını ruslaşdırmaq məcburiyyətində qaldı. 1915-ci ildə Ellenendorf - Elenino, Allenfeld - Annino ilə dəyişdrilir.

XIX əsr boyu Azərbaycan ərazilərində daha 4 kolloniya Georgsfeld, Alekseevka, Grinfeld, Eygenfeld və bir kənd (Çinarlı) yaradılmışdır. XX əsrin ilk illərində, Traubenfeld (Tovuz, 1912) və Elizavetinka (Ağstafa, 1914) kəndlərinin əsası qoyulmuşdur. Bu kolloniyalar bir əsr ərzində istər öz aralarında istərsə də Azərbaycanın digər bölgələri ilə sıx mədəni və iqtisadi əlaqələr qurmuşdular. Bu qəsəbələrdə məskunlaşan insanların böyük əksəriyyəti ənənəvi alman təsərüfatı ilə məşğul olurdular. Bir əsr dövründə alman xalqının sayı bir neçə mindən 2 milyona qədər artir. 9 fevral 1916-cı ildə koloniyaların adı dəyişdirilir və Ellenendorf - Elenino,Allenfeld isə Annino adlandırılır. Azərbaycanda sovet imperiyası qurulduqdan sonra bolşeviklər müəyyən siyasi ehtiyatı nəzərə alaraq yeni köç planı həyata keçirir və almanlar bir əsr ərzində məskunlaşdıqları torpaqlardan orta Asiyaya köç etməyə məcbur edilir. İki ilə qədər fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Demokratik Respublikası (ADR) dövründə alman xalqını Parlamentdə alman əsilli Lorenz Kuhn təmsil edirdi. 9 iyun 1919-cu ildə Azərbaycan ərazilərində ilk kolloniyaların yaradılmasının 100 ili təntənə ilə qeyd edilir. 1938-ci ildə alman icmasının yaşadığı Annino qəsəbəsi Şamxor qəsəbəsi adlandırılıb.

 

Ermənilərin Azərbaycana yerləşdirilməsi

Ermənilərin Qafqaza köçünün tarixi bizi Böyük Pyotrun dövrünə aparır. Belə ki, Bakı və Dərbənd xanlıqlarının işğalı ilə ermənilərin bu şəhərlərdə məskunlaşmasına icazə verildi. Xanlıqlar dövründə Quba və Şəki şəhərlərinə ermənilərin çoxlu köçü olmuşdur. XIX əsrin sonlarında Rusiya-İran və Rus-Türk müharibələri nəticəsində Rusiya imperiyası Şimali Azərbaycanı və Gürcüstanı zəbt edir. Yerli Azərbaycan xanlıqları, o cümlədən İrəvan xanlığı və Gürcü çarlığı ləğv edilir. Onlar Rusiya Qafqaz İmperiyasının tərkibinə daxil idilər. Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının ərazilərində yaradılmış erməni vilayəti (bölgəsi) müsəlman xalqını dinsizləşdirmək, xristianların nisbətini artırmaq və təbii ki, imperiyaya etibarlı dəstək vermək üçün yaradılmışdır.

Bu məqsədlərə çatmaq üçün Rusiya imperiyası XIX əsrin birinci otuz ilində erməniləri İran və Türkiyədən Şimali Azərbaycana mütəşəkkil şəkildə köçürməyə başlayır. XIX əsrin sonlarında ermənilərin Cənubi Qafqaza köçü xeyli artır. Təkcə 1828-1830 illər arasında 40 min iran ermənisi və 84 min osmanlı ermənisi Qafqaza köçürülmüşdü. Proses XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edir. Nəticədə, əgər XIX əsrin ilk otuz ilində əhalinin 9,4 % -ni təşkil edən 51,3 min nəfər erməni yaşayırdısa, 1916-cı ildə onların sayı 1 milyon 208 min 615 nəfərə və ya 33 %-ə qədər artmışdır (Vazeh Asgarov, 2022, 59).

Beləliklə, bir əsrdən az müddətdə ölkədə ermənilərin sayı 24 dəfədən çox artır. Bu proses Rusiya imperiyasının siyasəti ilə bağlı idi. İmperiya onları əsasən Bakı, Yelizavetpol (Gəncə) və İrəvan quberniyalarında məskunlaşdırdı. Artıq 1897-ci ilin statistik məlumatlarına görə, İrəvan vilayətində yerli əhalinin 59,8%-ni ermənilər təşkil edirdi və bu da bir qədər sonra Ermənistan Respublikasının yaranmasına səbəb oldu.

Rusiya imperiyasının əsas məqsədlərindən biri yeni işğal edilmiş ərazilərdə xristian əhalinin sayının artırılması və əraziyə yeni köç olduğunu da vurğulamaq yerinə düşərdi. Lakin qeyd edim ki, həmin dövrdə Azərbaycan ərazilərində alman koloniyaları da yaradılırdı. Eləcə də bir çox rus əsilli ailələr Azərbaycana yerləşdirilirdi. Əlbətdə ki, xristianların yerləşdirilməsində ermənilərə üstünlük verilməsinin də səbəbləri var idi belə ki, ermənilər bəlkədə yeganə xristianlar idilər ki, digər dindən olan millətlərə asan qaynayıb qarışır onların mədəniyyətlərinə yiyələnirdilər. Burada Osmanlı, İran və digər şərq dövlətlərində məskunlaşmış erməniləri göstərmək olar. Heç uzağa getmədən sovet dövründə Bakıda yaşayan ermənilərinin paytaxta yaşayan digər millətlərlə nisbətdə necə dinimizə və ənənələrimizə uyğunlasmalarının və dilimizdə səlis danışmalarını göstərmək olar.

Faktları təhlil etdikdə görürük ki, ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə məskunlaşdırılmasının bir neçə mühüm səbəbi olub. Birincisi, onlar Rusiya imperiyasının yeni hakimiyyəti altında müsəlman ərazilərində yaşayan yaxşı uyğunlaşmış Şərq xristianları idilər. İkincisi, onlar Şərq dilləri, müsəlman adət-ənənələri və onların həyat tərzi ilə tanış idilər. Üçüncüsü, ermənilərin müxtəlif imperiyalar altında yaşamaq təcrübəsi var idi və başqa inanca, başqalarının siyasətinə uyğunlaşmaq heç bir çətinlik yaratmırdı.

Rus alimi Şavrov 1911-ci ildə yazırdı: Bu gün 1,3 milyon erməninin 1 milyonu yerli əhali deyil, onlar bizim tərəfimizdən məskunlaşdırılmışlar (Musayeva, Mədov, 2003). Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci bəndində deyilirdi: Əlahəzrət şah... Azərbaycan adlanan vilayətin bütün sakinlərini və məmurlarını tam əfv edir. Sakinlərə, müqavilənin bağlandığı tarixdən hesablanmaqla, vergi ödəmədən əmlaklarını daşımaq üçün bir il və daşınmaz əmlaklarını satmaq üçün beş il vaxt verilir. Digər tərəfdən, Türkmənçay müqaviləsinin 14-cü bəndində deyilirdi ki, Rusiya iranlı qaçqınların Azərbaycanın müəyyən ərazilərində məskunlaşmasına qadağa qoyub: Əlahəzrət, bütün Rusiyanın imperatoru, öz növbəsində, heç bir qanun əsasında fars qaçqınlarının Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarında və Araz çayının sağ sahilində məskunlaşmasına və ya yaşamağa icazə verməyəcəyinə söz verir. Paskeviçə göndərdiyi məktubda Qriboyedov göstərir ki, ermənilərin Naxçıvana köçürülməsi zamanı əhali arasında xeyli fikir ayrılığı və gərginlik və insanlar arasında problemlər yaranıb. Və bu narazılığı sübut etmək üçün deportasiya olunmuş ermənilərin diaqramını təqdim etdi (Vazeh Asgarov, 2022, 59).

 

Nəticə

Bu məqalədə Azərbaycanın zəngin və çoxmillətli tarixinə diqqət yetirilir. Tarix boyunca Azərbaycanın strateji coğrafi mövqeyinin və İpək Yolu üzərində yerləşməsinin nəticəsində, bölgədə müxtəlif xalqlar və etnik qruplar yaşamış və yerli mədəniyyətə öz təsirlərini qoymuşlar. XIX əsrin əvvəllərindən etibarən, Rusiya, Osmanlı və İran imperiyalarının siyasi mərkəzləri və müharibələri Azərbaycan ərazilərinə müxtəlif xalqların köç etməsinə səbəb olmuşdur. Ruslar, ermənilər, almanlar, kürdlər və digər millətlərin burada yerləşməsi Azərbaycanın çoxmədəniyyətli və çoxmillətli keçmişinin əsasını təşkil edir. Bu proseslər, bölgədə multikultural dəyərlərin və tolerantlığın yaranmasına şərait yaratmışdır. Məqalədə həmçinin, milli və dini müxtəlifliyin tarix boyu qorunduğu və Azərbaycan cəmiyyətində müasir dövrdə də bunun ruhunun yaşadığı vurğulanır.

Rusiya imperiyası Azərbaycanda yerli əhaliyə qarşı müstəmləkə və xristianlaşdırma siyasəti aparmaq üçün əllərində olan bütün vasitələrdən istifadə edirdi. Məsələn, medal, qızıl və gümüş vəd edən Rusiya hakimiyyəti ingiloyları (gürcü ləhcəsində danışan sünni mənsəbə sahib müsəlmanları) vəftiz olunmağa (xaç suyuna çəkmək) dəvət edirdi. Demək olar ki, qısa bir zamanda 20.000 nəfər əhalinin yarıdan çoxunun dinlərinin dəyişdirilməsinə müvəffəq olmuşdular. 1863-cü il Zaqatalada baş vermiş üsyan da bu hadisə ilə bağlı idi. Ruslar tərəfindən aldadıldıqlarına başa düşdükdən sonra ingiloylar yenidən müsəlman dininə dönürdülər (Əliyev 1995).

Rusiya imperiyası dövründə xanlıqlar dövrü ilə müqayisədə Azərbaycanda cəmiyyətin sosial rifahi xeyli tənəzzülə uğramış, daha sərt və çətinləşmişdir. Ağır borclar toplayan və iki müharibə nəticəsində tükənən Rusiya dövləti vergiləri durmadan artırırdır. XIX əsrdə Rusiya imperiyasının yürütdüyü siyasət dözülməz olduğu üçün bir neçə dəfə xalq üsyanları baş vermiş (Türkmənçay-1828 və Adrianopol-1829 müqavilələrindən sonra Talış, Balakənd və Quba bölgələrində üsyanlar) müqavimət göstərənlər repressiya və Sibirə sürgün edilərək yatırılırdı. Eyni zamanda qeyd edək ki, bu dövrdə baş verənlərə Azərbaycan ziyalılarının fikri digər təbəqənin fikirlərindən fərqlənirdi. Məsələn, XIX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin böyük nümayəndəsi Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) Azərbaycan ərazilərinin işğalının nəticəsini aydın şəkildə müəyyənləşdirərək deyirdi: “Rusiya dövlətinin himayəsi sayəsində biz keçmişin sonsuz basqınlarından, dinclik və talanlardan xilas olduq” (Volhonsky, 2007).

Rusiya dövləti özünün ənənəvi üsullarından istifadə edərək, qeyri-müsəlmanları deportasiya edərək bölgəyə yerləşdirərək vəziyyəti sakitləşdirdi. Bu proses Rusiya-Türkiyə və Krım (1853-1856) müharibələri zamanı da davam etdi. Bütövlükdə XIX əsrdə Qafqazda azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 42,6%-dən 32%-ə qədər azaldı, lakin bu, demoqrafik problem və ya ölkənin müharibə vəziyyəti ilə bağlı deyil, deportasiya və mühacirətlə bağlı idi (Vəliyev, 2000). XIX əsrin ortalarından başlayaraq müqavimətlər müxtəlif formada, üsyanlar (Car-Balakən, qaçaq hərəkatları) davam edir və əsrin sonlarına qədər davam etdir. Sonuncu Rusiya-Türkiyə müharibəsindən (1877-1878) sonra çoxlu sayda azərbaycanlı Türkiyəyə mühacirət edib.

 

Ədəbiyyat

1.  Alicheva-Himy Bakyt (2008), Les Allemands du Kazakhstan retour dans la Urheimat ou « Patrie historique », Regarde sur l’Est.

2.   Алиев Игpap (1995), История Азербайджана с древнейших времен до начала XX, Баку, Элм.

3. Asgarov Vazeh (2014) L’immigration des Azerbaïdjanais, L'immigration générale des Azerbaïdjanais, histoire et perspectives : le cas de la France, Allemagne, PAF, p.425.

4. Asgarov Vazeh (2022) L'immigration des Azerbaïdjanais en France, Edition Kapaz, Strasbourg, France, ISBN: 978-2-492157-03-5, p.341.

5. Eminv Zakir (2005), Azərbaycanın əhalisi: İqtisadi, sosial və demografik   problemlər, Bakı.

6. Verdiyeva Khadjar, (1999), La politique de la migration de l'empire russe dans le nord de l'Azerbaïdjan, Bakı, Altay. 

7.  Зейналова Судаба (2008), Немцы на Кавказе, Баку, Мутарджим.

 

The first Azerbaijani students in Europe during the period of the Democratic Republic of Azerbaijan

 

Dr. Vazeh ASGAROV
Doctor of the University of Strasbourg
Vice-Rector of the Azerbaijan State Petroleum and Industry University (ASOIU)
Email: vazeh.askarov@asoiu.edu.az

Keywords: Azerbaijani students, political migration, emigration, national identity, Soviet Azerbaijan, cultural resistance, Democratic Republic of Azerbaijan

Introduction
In this research, we aim to focus on the first 100 Azerbaijani students who, for nearly the entire Soviet period, remained largely unknown to both their compatriots and the citizens of their host countries. Soviet ideology erased from the people's memory all history related to the national liberation movement and the Democratic Republic of Azerbaijan (DRA). Despite the constant Soviet policy of hiding this history, today, 100 years later, valuable archival documents are being rediscovered. In the months following the Soviet Union's rise to power, thousands of people left Azerbaijan, and those who found themselves abroad were unable to return to their homeland. During the Soviet era, these individuals were considered enemies of the people or bourgeois nationalists. Articles and books published by the most famous among them were banned from circulation. Most of these emigrants chose European countries as their second homeland. Among them are diplomats, founders of the first republic, students, families of wealthy oil industrialists, prisoners of war, and revolutionaries. When studying the lives of these migrants, we would like to focus on their biographies and present some of the most famous figures. Naturally, these few pages will not provide direct answers regarding the lives of these notable individuals; we emphasize that this could be the subject of another study, and each of these figures deserves a more in-depth examination.

Historical Context

In the mid-19th century, following the conquest of Northern Azerbaijan, the Russian government recognized the need to introduce a new system of public education to train officials to support the political and economic situation in the province. During this period, the Transcaucasian Seminaria (Seminarium) in Georgia was a major center for pedagogical training. By the late 19th century, young Azerbaijani men from the wealthiest families studied at higher education institutions in Tbilisi, Gori, Saint Petersburg, and other regions of Russia. Simultaneously, some chose European universities to continue their studies, such as Rashid bey Akhundov, Ahmed Agaoglu, Mohsum Khanlarov, and Mohammed Aga Shakhtakhtinsky. It is also important to note that throughout the 20th century, there were several instances of Azerbaijani students being sent abroad: during the Democratic Republic of Azerbaijan (DRA), in the 1970s (mainly to Soviet institutions), and after Azerbaijan regained independence in 1991. In this article, we aim to trace the story of the first group of 100 students, who began their studies during the DRA, and the fate of most of these students has remained unknown since then.

 

The group of Azerbaijani students arriving in Paris

Source: Ismayilov Mahmud, Maksvell Nigar (2008). Azərbaycan tarixi (The History of Azerbaijan), Volume VII, 1900–1920, Baku, Elm, p. 576.

 

Student dispatch program

Following the proclamation of the Democratic Republic of Azerbaijan, public education was actively promoted. From the very first day, the Ministry of Public Education (Xalq Maarifi Nazirliyi) was established. This ministry was also responsible for cultural affairs. One of its most important tasks was organizing higher education and training personnel. It was decided to create three higher education institutions: Baku State University, the State Conservatory, and the Agriculture Institute. On September 1, 1919, the first university in Azerbaijan was inaugurated — Baku State University.

On the same day, by decree of the parliament of the DRA, the Ministry of Public Education was assigned the mission of sending 100 Azerbaijani students to the most prestigious higher education institutions worldwide for the academic year 1919-1920. The parliament decided to allocate 7 million manats from the national treasury for this purpose. Future students in Europe were granted a monthly scholarship of 400 francs and 1,000 francs for travel expenses. For students sent to higher education institutions in Russia, the scholarship amounted to 3,000 roubles and 1,000 manats (V. Asgarov, 2022: 212).

To select students, a jury composed of M.E. Rasoulzade, E. Pepinov, G. Garabeyli, M. Hadjinski, and A. Efendizade was established within the same ministry. The jury decided to send 45 students to France, 23 to Italy, 10 to England, 9 to Turkey, and 13 to Russia. However, the ministry later announced a different distribution: 49 to Germany, 27 to France, 4 to Italy, 1 to England, and 6 to Turkey. Due to the Russian Civil War, the 13 students selected for Russia were unable to be sent (Mahmudov, 2005: 15).

---

Student journeys and difficulties

On January 14, 1920, the students, accompanied by their parents, members of parliament, businessmen, religious figures, and public representatives, were officially sent off to Paris. Their journey lasted nearly a month. After transiting through Tbilisi, Istanbul, and Rome, the 78 future students arrived in Paris on February 11 and were accommodated at the Belmont and Iéna hotels. Before departing for their respective countries, the students took a commemorative photo. Later, this historic photograph was entrusted to R. Abutalibov by Mamed bey Magerramov, the youngest member of the delegation sent to the Peace Conference in Versailles.

 

Azerbaijani students in Paris

Source: Ismayilov Mahmud, Maksvell Nigar (2008) Azərbaycan tarixi VII cilddə, 1900-1920-ci illər (The history of Azerbaijan from 1900 to 1920, in 7 volumes), Bakı, Elm, p. 13.

They would receive a stipend for six months. However, with the occupation of Azerbaijan by the Bolsheviks, the situation in the country changed radically. As the students no longer received scholarships, they frequently addressed Nariman Narimanov, the Chairman of the Communist Party of Azerbaijan. At N. Narimanov’s personal initiative, a meeting was held on August 9, 1920. The committee decided to restore the scholarships and to assist students abroad in continuing their studies. On June 18, 1921, N. Narimanov entrusted Bahram Akhundov, who had been responsible for Azerbaijani students abroad since 1919, with examining their situation in Europe. From October 1921 to January 1922, B. Akhundov undertook a fact-finding trip to the capitals of various European countries to assess the financial status of the students. Upon his return, he detailed in his report the activities of 28 students in France, 49 in Germany, and 3 in Italy. On March 22, 1922, N. Narimanov ordered that all possible measures be taken to enable the students to continue their studies. However, by the end of 1922, following N. Narimanov's departure to Moscow to join the regional committee of the Communist Party of Transcaucasia, the situation of the students changed (V. Asgarov, 2022: 213).

   

Miri bey Vəzirov, İskəndər Rzazadə, Mustafa bey Vəkilov (Paris, 1920)

At that time, as noted by R. Abutalibov, the student body was divided into two parts: the faithful and the unbelievers. Moreover, it was a period when Azerbaijan needed qualified personnel. In B. Akhundov’s letter to D. Gadzhibeyli, we read: "...the absence of Nariman has changed everything for the students; what will happen next, we do not know; I do not forget them and never will. When I return to Baku, I will take care of them. We only need them to study" (Abutalibov, 2006: 71-72).

 Azerbaijani students in France, May 20, 1920

Testimonies

Until now, we have very little information about these 73 students sent abroad in 1920. Conversely, we know that most of the students were forced to work under difficult conditions to survive. Some of them ended up in prison due to debts, such as Chikhzamanov and Ismail Aliyev; others took their own lives. A small number of them completed their studies with difficulty and returned to Azerbaijan. Soon, their names will be heard among the victims of the Stalinist Red Terror (V. Asgarov, 2022: 214).

The letters from Azerbaijani students addressed to Jeyhun-bey Hajibeyli express the concerns of B. Akhundov.

Here are a few:

Letter from Ajdar bey Akhoundov:

Dear Jeyhun Bey,

I cannot express my sincere gratitude for your fraternal attention towards me in such a difficult moment...

I have been living with a host family for two months now. But until June 1st, I was working in Paris; the work there was easy, and I more or less endured it. However, in summer, they came here (the tourist town of Dinard in France) to their private residence, and my workload multiplied by 10. I had to wake up at 6 a.m. and go to town to fetch milk.

When I return home at 8:30 a.m., the next part of the work begins: cleaning the 14-room apartment. Barely have I finished before my legs tremble with fatigue and weakness. Additionally, I have to help in the kitchen, which is more than a nightmare... Such chaos! In these circumstances, I have to stay until 10:30 p.m.

Forgive me, for God’s sake, because I am crying now and cannot continue writing...

For God’s sake, help me. I am afraid I will go crazy with fear...

Yours faithfully,

Ajdar Bey.

 

Letter from Abdul-Huseyn Dadashov from Germany:

Dear Jeyhun Bey,

...the government excludes certain students from the list; I am among them. The reason was some friends here whose opinions did not align with mine...

Cordial regards, Abdul-Hussein.

 

One of the letters from Teymur Aslanov, a student in Germany, clearly explains how the fate of students in Baku was decided.

Certainly, you are aware of the current student affairs. For your information, I want to inform you that I have been excluded from the list of scholarship recipients. During a special commission meeting in Baku, someone reported that I was very close to the circle of militants and that I was transmitting information to Constantinople immediately and punctually for each person.

Cordially yours, Teymur (Abutalibov, 2006: 72-73)

 

Conclusion

This study highlights the historical and symbolic significance of the first Azerbaijani students sent to Europe during the period of the Democratic Republic of Azerbaijan. Their journeys, marked by the ambition to pursue higher education in an unstable political context, reflect both nationalist aspirations for independence and the challenges posed by war, Soviet occupation, and difficult living conditions abroad. The diversity of their paths, often characterized by sacrifices and personal struggles, demonstrates their commitment to national development and education.

However, their stories remain partly unknown, underscoring the need for further research to better understand their role in Azerbaijan's history. By reexamining these journeys, this study contributes to the preservation of collective memory and highlights issues related to political and educational emigration within the Azerbaijani national movement.

 

 

Bibliography

1. Abutalibov Ramiz (2006), The Years and Encounters in Paris, Moscow, SJS Media.
2. Asgarov Vazeh (2014), The Immigration of Azerbaijanis: General Immigration, History, and Perspectives — The Case of France, Germany, PAF, p. 425.
3. Asgarov Vazeh (2022), The Immigration of Azerbaijanis in France, Kapaz Publishing, Strasbourg, France, ISBN: 978-2-492157-03-5, p. 341.
4. Mahmudov Yagub (2005), Encyclopedia of the Azerbaijan People's Republic, Volumes I and II, Baku, Lider.

 

 

Les premiers étudiants azérbaïdjanais en Europe pendant la période de la République Démocratique d’Azerbaïdjan

 

Dr. Vazeh ASGAROV
Doctor de l’Université de Strasbourg
Vice-Recteur de l’Université d’État du Pétrole et de l’Industrie de Azerbaïdjan (ASOIU)
Email : vazeh.askarov@asoiu.edu.az

 

Mots clés: étudiants azérbaïdjanais, migration politique, émigration, identité nationale, l’Azerbaïdjan soviétique, résistance culturelle, République démocratique d’Azerbaïdjan

 

Introduction

Dans cette recherche, nous aimerions nous concentrer sur les 100 premiers etudiants azerbaïdjanais qui, durant presque toute la période soviétique, sont restés inconnus tant de leurs compatriotes que des citoyens de leur pays de résidence. L’idéologie soviétique efface de la mémoire du peuple toute l’histoire du mouvement de libération nationale et de la République Démocratique d’Azerbaïdjan (RDA). Malgré la politique constante des Soviétiques visant à dissimuler l'histoire, aujourd'hui, 100 ans plus tard, de précieux documents des archives retrouvent leur place. Dès les premiers mois suivant la prise de pouvoir par l'Union soviétique, des milliers de personnes ont quitté l'Azerbaïdjan, et celles qui se sont retrouvées à l’étranger n'ont pas pu revenir dans le pays. À l'époque soviétique, ces individus étaient considérés comme d’ennemis du peuple ou de nationalistes bourgeois. Les articles et ouvrages publiés par les plus célèbres d’entre eux, étaient interdits de lecture. La plupart d’entre eux choisiront les pays européens comme seconde patrie. Parmi eux, on rencontre des diplomates, des fondateurs de la première république, des étudiants, des familles de riches industriels du pétrole, des prisonniers de guerre et des révolutionnaires. En étudiant la vie des migrants, nous aimerions nous concentrer sur leurs biographies et présenter certains des plus célèbres d’entre eux. Évidemment, ces quelques pages n'apporteront pas de réponses directes sur la vie de ces personnages célèbres, et nous tenons à souligner que cela pourrait faire l'objet d'une autre étude et que chacun de ces personnages mérite une étude plus approfondie.

 

 

 

Contexte historique

Au milieu du XIXe siècle, après la conquête de l’Azerbaïdjan du Nord, le gouvernement russe a ressenti la nécessité d’introduire un nouveau système d’enseignement public, qui permettrait de former et assuer la formation de fonctionnaires pour soutenir la politique et la situation économique dans la province. A cette période, le Seminaria (Séminaire) Transcaucasien de Géorgie était un centre majeur de formation du personnel enseignant. À la fin du XIXe siècle, les jeunes azerbaïdjanais (uniquement les jeunes hommes) issus des familles les plus riches poursuivaient leurs études dans les établissements supérieurs de Tbilissi, Gori, Saint-Pétersbourg ainsi que d’autres régions de Russie. Dans le même temps, certains ont choisi des universités européennes pour poursuivre leurs études, comme par exemple Rashid bey Akhoundov, Ahmed Agaoglu, Mohsum Khanlarov et Mohammed Aga Shakhtakhtinsky. Il est également nécessaire de préciser ici que tout au long du XXe siècle, il y a eu quelques envois de jeunes étudiants azerbaïdjanais à l'étranger : pendant la République Démocratique d’Azerbaïdjan (RDA), dans les années 1970 (principalement vers des institutions de l'Union soviétique) et après la restauration de l'indépendance de l'Azerbaïdjan en 1991. Dans cet article, nous aimerions retracer l’histoire de la première promotion de 100 étudiants, qui a commencé à l'époque de la RDA, et le sort de la plupart de ces étudiants depuis lors reste inconnu.

 

            Le groupe des étudiants azerbaïdjanais arrivés à Paris

Source : Ismayilov Mahmud, Maksvell Nigar (2008) Azərbaycan tarixi VII cilddə, 1900-1920-ci illər (L’histoire de l’Azerbaïdjan du 1900 au 1920, en 7 volumes), Bakı, Elm, p. 576.

 

Programme d’envoi d’étudiants

Avec la proclamation de la République Démocratique d’Azerbaïdjan, l’éducation publique a été favorisée. Dès le premier jour, le Ministère de l’Éducation Publique (Xalq Maarifi Nazirliyi) a été créé. Ce ministère était également compétent sur le plan culturelle. L’une de ses tâches les plus importantes était l’organisation de l’enseignement supérieur et la formation du personnel. Il a été décidé de créer trois établissements d’enseignament supérieures: l’Université d’État de Bakou, le Conservatoire d’État et l’Institut d’Agriculture. Le 1er septembre 1919, a eu lieu l’innauguration de la première université en Azerbaïdjan - l’Université d’État de Bakou. Le même jour, avec le décret du parlement de la RDA, le ministère de l’Éducation publique s’est donné pour une mission d’envoyer 100 étudiants azerbaïdjanais dans les établissements d’enseignement supérieures les plus prestigieux du monde pour l’année universitaire 1919-1920. Le Parlement de la République a décidé d’allouer 7 millions de manats du trésor public à la disposition du ministère. Il est attribué aux futurs étudiants européens une bourse de 400 francs mensuels et de 1000 francs pour le voyage. Pour les étudiants envoyés aux établissements d’enseignement supérieurs en Russie, le montant de la bourse s’élevait à 3000 roubles et 1000 manats. Pour sélectionner les étudiants, un jury composée de M.E. Rasoulzade, E. Pepinov, G. Garabeyli, M. Hadjinski, A. Efendizade a été créé au sein du même ministère. Le jury a décidé d’envoyer 45 étudiants en France, de 23 étudiants en Italie, de 10 étudiants en Angleterre, de 9 étudiants en Turquie et de 13 étudiants en Russie. Toutefois, le ministère a déclaré la liste des étudiants selon une répartition différente : 49 en Allemagne, 27 en France, 4 en Italie, 1 en Angleterre et 6 en Turquie. En raison de la guerre civile en Russie, les 13 étudiants sélectionnés ne  seront pas envoyés (Mahmudov, 2005 : 15).

 

Parcours et difficultés des étudiants

Le 14 janvier 1920, les étudiants, accompagnés par leurs parents, de membres du Parlement, des hommes d'affaires, des personnélités religieuses ainsi que par les représentants public ont été envoyé tous solennellement à Paris. Leur voyage dura près d’un mois. Après avoir transité par Tbilissi, Istanbul et Rome, les 78 futurs étudiants sont arrivés le 11 février à Paris et ont été hébergés aux hôtels Belmont et Iéna. Avant de partir dans différents pays, les étudiants prennent une photo souvenir. Plus tard, cette photographie historique sera confiée à R. Abutalibov par Mamed bey Magerramov, le plus jeune membre de la délégation envoyée à la Conférence de paix de Versailles.

 

 

 

 

 

Les étudiants azerbaïdjanais de Paris

Source : Ismayilov Mahmud, Maksvell Nigar (2008) Azərbaycan tarixi VII cilddə, 1900-1920-ci illər (L’histoire de l’Azerbaïdjan du 1900 au 1920, en 7 volumes), Bakı, Elm, p. 13.

 

Ils recevront une allocation pendant six mois. Cependant, avec l’occupation de l’Azerbaïdjan par les bolcheviks, la situation dans le pays a radicalement changé. Les étudiants ne recevant plus de bourses d’études s'adressaient régulièrement à Nariman Narimanov, président du Parti communiste d'Azerbaïdjan. À l'initiative personnelle de N. Narimanov, une réunion fut organisée le 9 août 1920. Le comité décida de rétablir la bourse et d'aider les étudiants à l'étranger à poursuivre leurs études. Le 18 juin 1921, N. Narimanov chargea Bahram Akhundov, qui s'occupait des étudiants à l'étranger depuis 1919, d'examiner leur situation en Europe. D'octobre 1921 à janvier 1922, B. Akhundov effectua un voyage d'affaires dans les capitales des pays européens pour évaluer la situation financière des étudiants. A son retour, il détaille dans son rapport les activités de 28 étudiants en France, 49 étudiants en Allemagne et 3 étudiants en Italie. Le 22 mars 1922, N. Narimanov ordonna que toutes les possibilités soient créées pour que les étudiants puissent poursuivre leurs études. Cependant, à la fin de 1922, avec le départ de N. Narimanov à Moscou au comité régional du Parti communiste de Transcaucasie, la situation des étudiants changea.

 

Miri bəy Vəzirov, İskəndər Rzazadə, Mustafa bəy Vəkilov (Paris, 1920)

A cette époque, comme le note R. Abutalibov, le corps étudiant était divisé en deux parties : les fidèles et les infidèles. De plus, c’était une période où l’Azerbaïdjan avait besoin de personnel qualifié. Dans la lettre de B. Akhundov à D. Gadzhibeyli, nous lisons : ...l'absence de Nariman a tout changé pour les étudiants, ce qui se passera ensuite, nous ne le savons pas ; Je ne les oublie pas et ne les oublierai jamais quand je reviendrai à Bakou, je prendrai soin d’eux, nous avons seulement besoin d’eux pour étudier (Abutalibov, 2006 : 71-72).

 

 

            Les étudiants azerbaïdjanais en France, 20 mai 1920

Témoignages

Jusqu'à présent, nous n'avons très peu d’information sur ces 73 étudiants envoyés à l'étranger en 1920. Au contraire, nous savons que la plupart des étudiants ont été contraints de travailler dans des conditions difficiles pour survivre. Certains d’entre eux ont fini en prison à cause de leurs dettes, comme Chikhzamanov et Ismail Aliyev, d'autres ont fini par se suicider. Un petit nombre d’entre eux ont terminé leurs études avec difficulté et sont retournés en Azerbaïdjan. Bientôt, leurs noms seront entendus parmi les victimes de la Terreur rouge stalinienne. Les lettres des étudiants azerbaïdjanais adressées à Jeyhun-bey Hajibeyli expriment les inquiétudes de B. Akhundov. En voici quelques-uns :

La lettre d’Ajdar bey Akhoundov,

Cher Jeyhun Bey,

Je ne peux pas vous exprimer ma sincère gratitude pour votre attention fraternelle à mon égard dans un moment aussi difficile...

Je vis dans une famille d'accueil depuis deux mois maintenant. Mais jusqu'au 1er juin, je travaillais à Paris, le travail là-bas était facile et je le supporté plus ou moins, mais en été, ils venaient ici (la ville touristique de Dinard en France) dans leur résidence privée et mon travail était multiplié par 10, je devais me lever à 6 heures du matin et aller en ville chercher du lait.

Quand je rentre à la maison à 8h30, la prochaine partie du travail commence : le nettoyage de l'appartement de 14 pièces, à peine terminé, je jure que mes jambes tremblent de fatigue et de faiblesse, et en plus de cela je dois aider dans la cuisine, mais c'est plus qu'un cauchemar... Quel désordre ! ! Dans cette circonstance il faut rester jusqu'à 22h30.

Pardonnez-moi, pour l'amour de Dieu, parce que je pleure maintenant et je ne peux pas continuer à écrire...

Pour l'amour de Dieu, aidez-moi, j'ai peur de devenir fou de peur...

Restant votre fidèle Ajdar Bey.

 

 

Lettre d'Abdul-Huseyn Dadashov d'Allemagne,

Cher Jeyhun Bey,

...le gouvernement exclut certains étudiants de la liste ; Je suis parmi eux. La raison était des amis ici dont les opinions ne coïncidaient pas avec mon point de vue...

 Cordialement votre Abdul-Hussein.

 

 

L’une des lettres d’un étudiant de l’Allemand, Teymur Aslanov, explique bien comment se décide le destin des étudiants à Bakou.

Certainement, vous êtes au courant des affaires étudiantes actuelles. Pour votre information, je tiens à vous informer que j'ai été exclu de la liste des bénéficiaires de bourses. Lors d'une réunion de la commission spéciale à Bakou, quelqu'un a rapporté que j'étais très proche du cercle des militants et que je transmettais immédiatement et ponctuellement des informations sur chacun à Constantinople.

 

Cordialement votreTeymur (Abutalibov, 2006 : 72-73)

 

 

 

 

Conclusion

Cette étude met en évidence l’importance historique et symbolique des premiers étudiants azérbaïdjanais envoyés en Europe durant la période de la République démocratique d’Azerbaïdjan. Leur parcours, marqué par l’ambition d’accéder à une formation supérieure dans un contexte politique instable, illustre à la fois les aspirations nationalistes à l’indépendance et les défis engendrés par la guerre, l’occupation soviétique et les difficiles conditions de vie à l’étranger. La diversité de leurs trajectoires, souvent empreintes de sacrifices et de luttes personnelles, témoigne de leur engagement envers le développement national et l’éducation. Cependant, leur histoire demeure encore partiellement méconnue, soulignant la nécessité de mener des recherches approfondies pour mieux comprendre leur rôle dans l’histoire de l’Azerbaïdjan. En réexaminant ces parcours, cette étude contribue à la préservation de la mémoire collective et à l’identification des enjeux liés à l’émigration politique ou éducative dans le contexte du mouvement national azérbaïdjanais.

 

Bibliographie

       1. Абуталыбов Рамиз (2006), Годы и встречи в Париже (ABOUTALIBOV Ramiz, Les années et les rencontres à Paris), Moscou, SJS Media. 

       2. Asgarov Vazeh (2014) L’immigration des Azerbaïdjanais, L'immigration générale des Azerbaïdjanais, histoire et perspectives : le cas de la France, Allemagne, PAF, p.425.

      3.  Asgarov Vazeh (2022) L'immigration des Azerbaïdjanais en France, Edition Kapaz, Strasbourg, France, ISBN: 978-2-492157-03-5, p.341.

   4. Mahmudov Yagub (2005), Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası I və II cild (L’encyclopédie de la République Populaire d’Azerbaïdjan, 1er et 2e volumes), Bakı, Lider.