Dr. Vazeh Əskərov
Fransa-Azərbaycan əlaqələrinin tarixinə baxış
Açar sözlər:
ədəbiyyat, diaspora, sosiologiya, miqrasiya mühacirət, Fransa, inteqrasiya, tarix,
Keywords: literature, diaspora,
sociology, migration,
immigration, France, integration,
history,
Ключевые слова: литература, диаспора, социология, миграция, иммиграция, Франция, интеграция, история
XX yüzilliyin əvvələrində
baş vermiş siyasi dəyişikliklər azərbaycanlıların Qərb ölkələrinə yerləşməsi və
vahid diaspor təşkilatları ətrafında birləşmələrinə səbəb olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra, siyasi
elita və əksər ziyalılar ölkəni tərk edərək Qərbdə xüsusən də Almaniya, Fransa
və Polşa kimi ölkələrdə məskunlaşır və diaspor təşkilatlarını yaradırdılar. Bu
gün azərbaycan mühacirətdən və diasporasından danışarkən əsasən XX əsrin əvvəllərində
müxtəlif siyası məsələlərə görə ölkəni tərk etmiş insanlardan danışmaq yerinə
düşər. Belə ki, məhz bu insanlar Azərbaycan ilə yerləşdikləri ölkələr ilə əlaqələrin
qurulmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, diaspora ilə əlaqələrin qurulması üçün Xaricdə
Yaşayan Azərbaycanlılarla İş üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən aparılan rəsmi
hesablamalarda Qərb ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların sayının digər ölkələrə
nisbətən az olması faktı nəzərə çarpır. Bu hesablamalara görə, hal-hazırda Fransada
məskunlaşmış azərbaycanlıların sayı 70 000 nəfər təşkil edir [2, s. 5]. Bu saya
Ermənistan, Gürcüstan və Türkiyə mənşəli azərbaycanlılar da daxildir (Iğdır,
Ardahan, Qars). Tədqiqatçı alim Bayram Balçı hesab edir ki, bu rəqəm təkcə Azərbaycan
Respublikasının vətəndaşlarını deyil eləcə də Azərbaycanın qonşu ölkələrindən
Fransaya köç etmiş əslən azərbaycanlı olan insanları da əhatə edir [15, s. 195].
Fransa Azərbaycanlıları arasında say çoxluğuna görə İrandan köç etmiş
soydaşlarımız təşkil edir ki, onların da böyük əksəriyyəti 1979-cu ildə baş
vermiş İran inqilabı ilə əlaqədardır.
Azərbaycanlıların Fransaya mühacirəti XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən
başlayır. Lakin, Fransa-Azərbaycan əlaqələrinin kökü bir neçə əsr əvvəl başlamış
və bir sıra sahələr üzrə sürətlə inkişaf etmişdir. İlk belə əlaqələr IX-X əsrlərdə
Abbasilər dövlətinin hakimiyyəti dövründə olmuş və indiki Asiya ölkələri ilə
Avropa ölkələri arasında formalaşmışdır [13, s. 228]. Bu dövr üçün çox önəmli olan bu əlaqələr əsasən ticarət
sahəsində aparılırdı. Azərbaycanın İpək yolunun üzərində yerləşməsi
fransızların da bu ölkəyə gəlməsinə səbəb olurdu. Nizaminin əsərlərində,
fransızları firəng Fransanı isə Firəngistan kimi təqdim etməsi bir daha
bu əlaqələrin olmasının sübut edir [11,
s. 15]. Artıq 1697-ci ildə biz Şərq
kitabxanasında Bartelemi d’Herbelotun Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və
şairləri haqqında məlumata rast gəlirik [3, s. 112]. İlk diplomatik və ticari əlaqələr isə 1708-ci ildə Səfəvilər
sülaləsi ilə Fransa arasında bağlanmışdır.
Fransanın sərqşünas alimləri kimi tanınan bir çoxları, Barbier de Meynard,
Alfons Silver, Lucien Buvat və ədəbiyyatçılar George Sand, Alexandre Dumas iki
millət arasında ilk mədəni əlaqələrin yaradılmasında öz töhvələrini vermişdirlər.
Az sonra dünya dilləri arasında fransız dilinin nüfuzunun yüksəlməsinin və bir
çox fransızdilli Azərbaycan mütəfəkkirlərinin bu dildə əsərlər yaratmasının
şahidi oluruq. Bunlardan İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Fətəli Azundzadə, Rəşid
bəy Axundzadə, Məhəmməd Ağa Şahtaxtinski, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Mirzə Kazım
bəy, Möhsün bəy Xanlarov, Ceyhun Hacıbəyli, Əhməd Ağaoğlu və digərlərini göstərmək
olar [13, s. 228][1]. Bütün bu əlaqələr Azərbaycan Demokratik Respublikası
dövründə daha da inkişaf etdirilmişdir.
XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların Fransada məskunlaşması daha
çox geniş vüsət alır. Zəngin neft sahibkarları Fransaya çoxlu səyahətlər edir və
daşınmaz əmlak alırdılar. 1919-cu ildə, Azərbaycan parlamenti təqribən 100 tələbənin
xaricdə (Fransada 45) ali təhsil almaları barəsində qanun qəbul etdi. Məhz ilk
mühacirət tarixi də bu dövrdən, Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR)
süqutundan dərhal sonra, 1920-ci ilin aprel ayında başladı [13, s.256].
Qeyd edildiyi kimi XX əsrdə ilk Fransa-Azərbaycan əlaqələri məhz azərbaycanlı
diplomatların Parisə akreditasiyası zamanı (may 1919-aprel 1920) yaranmışdır. 9
avqust 1919-cu ildə Paris prefekturası Fransa-Qafqaz
komitəsini qeydiyyata almışdır. İlk paraqrafda yazılırdı: Komitə Fransa və Zaqafqaziya ölkələrini, Gürcüstan və Azərbaycan
olmaqla, iqtisadi əlaqələrinin inkişaf etdirmək məqsədi ilə yaradılmışdır.
Bu dövr ərzində ADR tərəfindən Paris sülh konfransında iştirak etmək üçün göndərilmiş
nümayəndə heyəti Parisin bir çox jurnallarında 3 kitab, 12 bülleten, 1 Azərbaycanın
xəritəsi və bir çox məqalələr nəşr olunmasını reallaşdırdı. Azərbaycan məlumat bulluteni 1920-ci
ilin may ayına qədər dərc etdirilmişdir [21, s. 31].
Qeyd edək ki, hətta 1918-1920-ci illərdə Fransa-Azərbaycan əlaqələri
müəyyən dərəcədə inkişaf etsə də, sovet rejimi qurulduqdan sonra bu əlaqələr
başqa forma kəsb etməyə başladı və Fransa-Sovet münasibətlərinə çevrildi. 1920-ci
il bolşevik işğalından sonra mühacirətdə olan soydaşlarımız diaspora ətrafında
birləşməyə və mübarizə aparmağa başladılar. Polşa hökümətinin keçmiş Rusiya
imperiyasından olan mühacirlərə dəstək verməsi eləcə də Prometey hərəkatı ətrafında fəaliyyətə dəvət etməsi böyük bir dönüş
yaratmış oldu. Məhz bu hərəkatın formalaşmasında eləcə də hərəkatın mətbu
orqanı olan Prometey jurnalının fəaliyyətində
Azərbaycan mühacirlərinin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur [13, s. 49]. Musavat
partiyasının rəsmi orqanı olan Azərbaycan
dərgisi 1926-cı ildə Parisdə dərc olunmağa başladı. İllər keçdikcə köhnə nəsil
mühacirlər assosiativ fəaliyyətlərini dayandırmağa başlamış lakin ilk mühacir nəsillərin
övladları bu işləri davam etdirmişlər. Onların ən parlaq nümayəndələri kimi
Ümbülbanu Əsadullayevanı – Banin (1905-1992), İren Məlikoffun (1917-2008)
adlarını çəkmək yerinə düşər [13, s. 246; s.251].
XX əsr boyu istər mühacir həyatı yaşamış həmvətənlilərimiz istərsə də
mühacirətdə doğulmuş əslən Azərbaycanlılar uzun müddət mübarizə aparmış Azərbaycan
həqiqətlərinin Avropa ictimaiətinə çatdırılmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər.
Qeyd etmək istərdik ki, sovet dövründə soydaşlarımızla əlaqə saxlamaq hətta
qohumluq əlaqələrinin olması haqqında belə danışmağa cürət edilməmişdir.
Mühacir həyatı yaşamağa məhkum olunmuş Ceyhun bəy Hacıbəylinin qardaşı Uzeyir bəy
ilə sovet dönəminin ilk illərində etdikləri məktublaşmada aydın olur ki, bu əlaqələrin
davam etdirilməsi nə qədər çətinliklərlə müşayiət olunurdu [23. s.26-31]. Uzeyir
Hacıbəyovun xatirə ev müzeyinin rəhbəri işləmiş Ramazan Xəlilov (1975-1999)
qeyd edirdi ki, 1938-ci ildə Ceyhun bəyin Azərbaycana qayıtması üçün Stalin
Uzeyir bəyə tapşırıq da verir. Stalin onların məktublaşmalarından xəbərdar
olduğunu bildirərək Ceyhun bəyin qayıdandan sonra iş və ev ilə təmin
olunacağını da diqqətə çatdırır. Ceyhun Hacıbəyli bu xahişi rədd edir və əlaqələr
də azalmağa başlayır (Üzeyir Hacıbəyov
Ensiklopediyası). Sovetlər dövrünün ilk illərindən mühacirlərə qarşı
davam edən təziqlər 1970-ci illərə qədər davam etmişdir. II Dünya müharibəsindən
sonra mühacir həyatı yaşamış Qədir Süleyman öz xatirələrini bölüşən zaman ilk dəfə
qara kostyumlu sovet vətəndaşının qapısını döyərək onunla söhbət etmək istədiyini
bildirərkən nə hisslər yaşadığını və həyatının sonunun çatmasını hələ də
xatırlayırdı. Hətta, sonradan həmin insanın maestro Niyazi olduğunu və öz əmisi
Ceyhun bəyi və qohumlarını axtardığını deməsi belə Qədir Süleymanda bir müddət
etibar yaratmamışdır [13, s. 243].
Bu gün Fransa-Azərbaycan əlaqələri bir çox sahələri
əhatə edir. İkinci dəfə müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanın müstəqilliyini
tanıyan (31 dekabr 1991) ilk dövlətlərdən biri də məhz Fransa olub. 16 mart
1992-ci ildən Fransanın Azərbaycanda səfirliyi açılıb. 20 dekabr 1993-cü ildə
isə iki dövlət arasında "Dostluq,
qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq" sazişi imzalanıb. Bir il sonra isə
20 oktyabr 1994-cü ildə Azərbaycanın Fransada səfirliyi fəaliyyətə başlayıb. Azərbaycanın
UNESCO-ya üzv olması, Əsrin Müqaviləsində fransız sirkətlərinin pay alması eləcə
də Azərbaycan və Fransa prezidentlərinin bir neçə dəfə rəsmi səfərə getmələri də
buna misal göstərilə bilər. Bu əlaqələrin
daha da inkişaf etdirilməsi çox önəmlidir və bunun üçün kifayət qədər Azərbaycan
dövləti tərəfindən addımlar atılır [13, s. 228-234].
1999-cu ildən etibarən Parisdə Şərq Dilləri və Mədəniyyətləri
İnstitutunda (İNALCO) fransız tələbələri azərbaycan dilini öyrənirlər. 7 oktyabr 2011-ci ildə Fransa prezidenti Nikola
Sarkozinin, 2014-cü ildə isə Fransua Hollandın Azərbaycana rəsmi səfəri
olmuşdur. İki ölkə prezidentləri tərəfindən turizm, iqdisadiyyat, ətraf mühit və
s. kimi bir sıra vacib layihənin protokolları imzalanmışdır. 2011-ci ildə
prezidentlərin ilk görüşündə Bakı fransız liceyinin təməli qoyulmuşdur.
Fransa eyni zamanda Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin
dinc yolla həll edilməsi üçün yaradılmış ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkələrdən
biridir. Azərbaycanın iki Prezidenti Heydər Əliyev və İlham Əliyev prezident
kimi ilk rəsmi səfərlərini məhz Fransaya etmişdirlər. Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa
etdikdən sonra Fransa-Azərbaycan əlaqələri ilkin olaraq əsasən üç;
siyasi, iqtisadi və mədəni istiqamətlərdə inkişaf etdirilmişdir. 3 iyun 1992-ci il
tarixində Azərbaycan UNESCO-ya üzv qəbul edilmişdir. 1993-cü ilin dekabr ayında
Prezident Heydər Əliyevin Fransa Respublikasına rəsmi səfəri çərçivəsindən
sonra 1994-cü ildə UNESCO-nun işi ilə əlaqələndirmək üçün ilk növbədə
Milli Komissiya yaradılmışdır [21, s. 3]. 1994-cü ildə Fransanın Total şirkəti Əsrin müqaviləsi layihəsinə qatılır. 1996-cı ildə Fransa dünyada ən
iri qaz-kondensat yataqlarından biri olan
Şahdəniz layihəsinə qatılır. Bu günə qədər iki dövlət arasında 42 hüquqi sənəd
imzalanmışdır [22].
Bu gün Fransa Senatı və Milli
Məclis arasında parlamentlərarası dostluq qrupu movcuddur. Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisində Azərbaycan-Fransa parlamentlərarası əlaqələr üzrə
işçi qrupunun rəhbəri xanım Mehriban Əliyevadır. Fransa-Azərbaycan parlamentlərarası
əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəri Ambruaz Düpondur dəfələrlə Azərbaycana rəsmi
səfər etmiş sonuncu dəfə 11 aprel 2005-ci ildə Bakıdakı Fransız Mərkəzinin
açılışını etmişdir. Fransa Senatının prezidenti C. Poncelet ilk dəfə 1999-cu
ilin iyulunda Azərbaycana səfər etmişdir. Fransa ilə Azərbaycan arasında
iqtisadi-ticarət əlaqələri son illərdə daha da inkişaf etmişdir.
İki ölkə arasında fransız
dilinin tədris olunmasını daha da yaxşı təşkil etmək üçün Universitetlərarası əlaqələr
də movcuddur. 15 ilə yaxındır ki, Azərbaycan Dillər Universiteti ilə
Strasbourg, Metz, Bordeau, Sorbonne universitetləri arasında tələbə və müəllim
mübadiləsi həyata keçirilir, tələbələrimiz Fransada öz ali təhsillərini davam
etdirirlər. Azərbaycan ilk dəfə olaraq 2015-ci ildə Frankofoniya Universitetetlər
Agentliyinə (AUF) üzv qəbul edilmişdir. 2016-cı ilin fevral ayında Prezident
yanında Ali Attestasi Kommisiyası ilk dəfə olaraq Strasbourg Universitetinin
doktorluq diplomunu təkrar attestasiya edərək fəlsəfə doktoru diplomu vermişdir
[13,
s. 230].
[1] Fransa arxivlərində Əhməd bəy Ağayevin 1891-1893-cü illərdə müxtəlif fransız jurnallarında çoxlu məqalələr dərc
etdirdiyinin şahidi oluruq.
Bibliographie
1. Arzumanliı
Vaqif (2001) Azerbaycan Diasporu, Bakı, Qartal.
2. Azərbaycan
Respublikası Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi, (2001) Dünya azərbaycanlilarinin həmrəylik
xartiyasi.
3. Əliyev Zaur
(2005), Dünya diasporaları, Bakı,
Qismət.
4. Həsənov Cəmil
(1993) Azərbaycan Beynəlxalq münasibətlər
sistemində, 1918-1920, Bakı, Azərnəşr.
5. Hacıbəyov Üzeyir Ensiklopediyası. Bakı, 2007, səh.108.
6. İbrahimli
Xaləddin (1996), Azərbaycanın siyasi
mühaciratı (1918 - 1991), Bakı,
Elm.
7. Rizvan
Nazim (2002), Azərbaycan diaspor tarixi,
Bakı, Borçalı HPM.
8. Tahirli
Abid (2001), Azərbaycan mühaciratı, Bakı, Tural-Ə.
9. Tahirli
Abid (2007), Azərbaycan mühacir ədəbiyyatı (1921-1991), Bakı, Çinar Çap.
10. Vəlixanlı
Nailə (2007), Azərbaycan tarixi II cild,
Bakı, Elm.
11. Abdoulla Kamal, Malherbe Michel (2008), Parlons Azerbaïdjanais: langue et culture, Paris, L’Harmattan.
12. Altstadt Audrey L.
(1992) The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian, Rule,
Hoover Institution. Stanford University, Studies of Nationalities in the USSR
Series.
13. Asgarov Vazeh (2014) L’immigration
des Azerbaïdjanais, L'immigration générale des
Azerbaïdjanais, histoire et perspectives: le cas de la France, Allemagne, PAF,
p.425.
14. Ayaz Godjaev, Les
relations contemporaines franco-azerbaïdjanaises, 1999, p. 52
15. Balçi Bayram
(2008), La place de la «diaspora» azerbaïdjanaise dans la politique de
l'Azerbaïdjan postsoviétique : esquisse d'analyse, EurOrient, 28, pp.
185-204.
16. Constant Antoine (2002) L'Azerbaïdjan,
Karthala (Méridiens), Paris.
17. De Tapia Stéphane (2005) Migrations et diasporas turques.
Circulation migratoire et continuité territoriale, 1954-2004, Paris, IFEA et Maisonneuve & Larose.
18. Hadjibeyli Timoutchine
(1988) Le question du Haut Karabagh.
Un point de vue azerbaïdjanais, Revue de l’Occident musulman et de la
Méditerranée, N°48-49, 1988. Le monde musulman à l’épreuve de la frontière, p.281-290.
19. Sadykova Bakhyt (2007) Mustafa
Tchokay dans le mouvement prométhéen, Paris, IFEAC – Harmattan.
20. Rapport Législatif 420 - 1997 / 1998 - Commission des affaires étrangères, Le traité d’amitié,
d’entente et de coopération du 20 décembre 1993 : un cadre juridique
adapté au développement à venir des relations bilatérales, [archive], sur Sénat.
21. Les Echos, Actualité des sociétés (2012), Azerbaïdjan: Socar, Total et GDF Suez
déclarent la commercialité de la découverte de gaz d'Absheron en mer Caspienne
au large de l'Azerbaïdjan » [archive], sur Total.
22. Абуталыбов Рамиз (2006), Годы и встречи в Париже, Moscou, SJS Media.
23.Юунусов Ариф (2009), Миграционные процессы в
Азербайджане, Баку, Адильоглу.
VAZEH
ƏSKƏROV
XÜLASƏ
FRANSA-AZƏRBAYCAN ƏLAQƏLƏRININ TARIXINƏ BAXIŞ
XX əsr Dünyada gedən proseslər – sovetlər
birliyinin dağılması, qərb ölkələrinin
mədəniyyətlərinə inteqrasiya, demokratik ruhlu siyasi sistemin və pluralizmin
yaradılması eləcə də bazar iqtisadiyyatına keçid yeni bir idarəetmənin
formalaşmasına gətirib çıxartdı. Uzun müddət əlçatmaz qalan mövzular məhz bu
dövrdən etibarən tədqiq olunmağa başlandı. Azərbaycanda diaspora mövzusu yeni
olsa da mühacirət və əhalinin köçü əsrlər boyu davam edir. Buna baxmayaraq sovet dövründə bu mövzu uzun
müddət əlçatmaz qalmış və yalnız 1980-ci illərin sonları tədqiqatçıları
maraqlandırmağa və öyrənilməyə başlanılmışdır.
VAZEX АСКЕРОВ
РЕЗЮМЕ
ОБЗОР ИСТОРИЯ
ФРАНКО-АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ОТНОШЕНИЙ
Процессы, происходящие в мире в двадцатом
веке - распад Советского Союза, интеграция в западную культуру, установление
демократического плюрализма и политические реформы, а также перехода к рыночной экономике
привели к формированию новой системы правления. Многие проблемы, которые в течение
длительного периода оставались недосягаемыми, стали предметом исследования. Несмотря на то, что тема диаспоры является относительно новой,
процесс иммиграции
и переселение народов длился на протяжении веков. Хотя, эта тема
оставалась труднодоступной в советскую эпоху, но с конца
1980-х годов стала объектом внимания и изучения исследователей.
VAZEH
ASGAROV
ABSTRACT
REVIEW THE HISTORY OF FRANCO-AZERBAIJANI RELATIONS
The processes taking place in the XX century, namely, dissociation of
USSR, integration into the West culture, establishment of democratic pluralism
and political reforms, and transition to the market economy had given a way to
the formation of new system of governing. A lot of problems that were
unattainable till this period began to be investigated. In spite of the fact
that the theme of diaspora was sufficiently new, the process of immigration and
resettlement of people has been enduring for centuries. Although this issue was
arduous in Soviet period, from the end of 1980-es it turned into the object of
investigations and studies.
Azərbaycan Dillər Universiteti
PhD Vazeh Əskərov
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire