Qabarma və çəkilmə.
Ay və Günəşdən qaynaqlanan cazibə qüvvələri
Qabarma və çəkilmə (mədd və cəzr) Ayın cazibə qüvvəsinin təsiri nəticəsində okean və dənizlərdə suyun səviyyəsinin müəyyən zaman aralıqlarında qalxması və enməsidir. Qabarma-çəkilmə hadisəsi zamanı Yerdə yaranan sürtünmədən dolayı planetimizin dönmə sürəti azalır və eyni zamanda da Ay Yerdən uzaqlaşır. Bu təbiət hadisəsi Ay və Günəşdən qaynaqlanan cazibə qüvvələrinin və Yer-Ay cütlüyünün kütlə mərkəzi ətrafında Yerin fırlanması nəticəsində ətalət qüvvələrinin birləşməsindən yaranan dəniz və okean səviyyələrinin hündürlüyünün dəyişməsidir. Qabarma və çəkilmə göy cisimi üzərində başqa göy cisimlərinin tətbiq etdiyi kütlə çəkilişi qüvvətləri səbəbiylə olan forma pozulmaları deməkdir. Ən çox bilinəni, Ay və Günəşin görəli mövqelərindəki dəyişmələrin təsiriylə Yer səthində dəniz səviyyəsində ortaya çıxan dövrlü dəyişmələrdir.
Günəşin və Ayın cəzbetmə qüvvəsi bu yerlərdə gün ərzində suyun səviyyəsinin 4 dəfə dəyişməsinə səbəb olur (2 qabarma və 2 çəkilmə hadisəsi bir-birini əvəzləyir). Ay Yer kürəsi ətrafında dönərkən, Yerin Aya baxan üzü tərəfdə olan sular Ay tərəfindən çəkilərək qabardılır. Tam ay və yeni ay zamanı, yəni Yer, Ay və Günəş təxminən eyni oxda olduqda göy cisimlərinin təsiri artır və gelgitlər daha böyük amplituda olur. Buna misal bulaq suyunu göstərmək olar. Əksinə, birinci və sonuncu rüblərdə üç cisim dörddəbirdə olduqda, amplituda daha aşğı olur.
Nantes, 2007, photo by Vazeh
Başqa dillə desək bir gündə, müəyyən saatlarda yer üzündəki suların ard-arda alçalma və yüksəlməsinə Qabarma-çəkilmə hadisəsi deyilir. Qabarma-çəkilmə hadisəsinin meydana gəlməsi Ayın çəkiliş qüvvətidir. Bu çəkiliş qüvvəti; Ay Yer kürəsi ətrafına dolanarkən dəyişik bölgələri təsir edər və uzaqlığa görə dəyişər. Ay Yerdən uzaqlaşsa çəkiliş qüvvəti azalar, yaxınlaşdıqca çəkiliş qüvvəti artar. Qabarma-çəkilmə hadisəsi okeanları daha çox təsir edər.
Ay Yer kürəsi ətrafında dönərkən yer kürəsinin bir üzü Aya daim daha yaxındır. Bu vəziyyətdə Aya yaxın yerdəki sular ay tərəfindən özünə doğru çəkilərlər. Bu vaxt qabaran suların arxasında olan boşluqları yanlardan gələn sular doldurar. Beləcə Yerin Aya nazir səthində sular yüksələrkən, digər yerlərdə alçalar. Bu yüksəlmə və alçalma bir-birini davamlı izlər.
Günəş də qabarma-çəkilmə hadisəsinə təsir edər. Ay Yer kürəsi ilə Günəş arasındaykən bu təsir az lakin hamısı bir istiqamətdəykən çox olar. Qabarma-çəkilmə hadisəsi ilk və ikinci dördün mərhələlərində ən aşağı, yeni ay və bütöv ay dövrələrində ən böyük dəyəri götürər. Yerin bir nöqtəsində sular qabararkən Ay o yer üçün səmanın ən yüksək nöqtəsindədir.
Hər hansı bir yerdə qabarma-çəkilmə hadisəsi hər gün eyni saatda olmur. Bir əvvəlki gündən 50 dəqiqə daha geç meydana gəlir. Səbəbi isə Yer ilə Ayın eyni istiqamətdə dönməsidir.
Qabarma-çəkilmə hadisəsindəki sürtünmələrdən ötəri yer kürəsinin öz ətrafındakı dönmə sürəti azalar. Beləcə günlər yavaş yavaş uzanar. Qabarma-çəkilmə hadisəsindəki sürtünmə Dünyanın dönmə sürətində yavaşlamağa səbəb olarkən, Ayın da hər il Yerdən 12,7 sm uzaqlaşmasına səbəb olar.
Dr. Vazeh Əskərov
